"Pejman"
دستیار مدیر مهندسی کشاورزی گیاهان دارویی
اين گياهان سبب آسان شدن يا سرعت گرفتن خروج ترشحات برنشي از برنشها و ناي مي‌شوند. اما، اين اصطلاح نيز در عمل با بي‌دقتي مورد استفاده قرار گرفته است زيرا غالباً خلط آور به دارويي اطلاق مي‌شود که در دستگاه تنفس «تأثير دارد». براي روشن شدن فعاليت و موارد استفاده‌ي درماني داروهاي مختلف موسوم به خلط آور، اين گياهان را به صورت زير طبقه‌بندي کرده‌ايم (جدول 1).
جدول 1- گياهان خلط آور و آثار ثانوي آنها
اثرثانوي گياهان
اصلاح کننده: سانگوئيناريا، تويا، گل ماهور
ضد نزله: ختمي، خزه ايسلند، خزه ايرلند، زوفا، آقطي سياه، آويشن، پاي خر، گل ماهور
ضد التهاب: ختمي، آسکلپياس توبروزا، خزه ايسلند، خزه ايرلند، شيرين بيان، مهرطلايي، زوفا، آقطي سياه، پاي خر، گل ماهور
ضد ميکرب: سير، زيره، گونه‌هاي اکاليپتوس، راسن، اوشا، بوم دوتولو، مرزنجوش، رازيانه رومي، بارهنگ، پوپولوس کانديکنس، سداب، آويشن
آنتي‌اسپاسموديک: سير، حشيشة‌الملائک، آسکلپياس توبروزا، زيره، هويج وحشي، دروزرا، رازيانه، شيرين بيان، گريندلياکامپوروم، زوفا، لوبليا،گونه‌هاي فراسيون، فراسيون ابيض،قطرم، جعفري، رازيانه رومي، پرونوس سروتينا، سانگوئيناريا، کلم بدبو، آويشن، شنبليله، پاي خر،، گل ماهور
قابض: لبلاب الارض، مهرطلايي، راسن، بارهنگ، پرونوس سروتينا، آذان‌الحمار، تويا، آويشن، گل ماهور
تلخ :مهرطلايي، فراسيون ابيض، پرونوس سروتينا
کارميناتيو: آسکلپياس توبروزا، زوفا، رازيانه رومي، آويشن
دمولسنت: خزه ايسلند، خزه ايرلند، شيرين بيان، ريشه آذان الحمار، پاي خر،گل ماهور
معرق :سير، آسکلپياس توبروزا، زوفا، راسن، پلي‌گالا، گل آقطي سياه، کلم بدبو
مدر: لبلاب الارض، روئينه زرين، پاي خر
قاعده آور: زوفا، فراسيون ابيض، جعفري، آويشن، شنبليله
مسکن عصبي: زوفا، لوبليا، پرونوس سروتينا، شاه پسند وحشي
شفا دهنده زخم :فراسيون ابيض، پوپولوس کانديکنس، ريشه آذان الحمار، گل ماهور
گياهان خلط آور تحريک کننده
گياهان خلط آور تحريک کننده به طرق متفاوت سبب ايجاد يک تأثير مشابه مي‌گردند. هميشه هم روشن نيست که يک داروي خاص چگونه تأثير مي‌کند ولي تصور رايج حاکي از وجود جريان‌هاي زير است:
· آغالش برنشيول‌ها براي تحريک بيرون ريختن هر نوع ماده‌ي موجود.
· به حالت مايع در آوردن خلط چسبنده تا به اين ترتيب با سرفه بيرون ريخته شود. خلط با مژه‌هاي ظريف اپيتليوم مژه‌دار آسترلوله‌هاي برنشيول به بالا حرکت مي‌کند. کاهش ويسکوزيته‌ي خلط سبب آسان شدن اين نقل و انتقال مي‌گردد.
بسياري از گياهان خلط آور محرک حاوي آلکالوئيد، ساپونين يا اسانس‌هاي فراٌر هستند. اما اين امر به آن معنا نيست که تمامي مواد شيميايي که در اين دسته‌ها قرار مي‌گيرند يا گياهاني که حاوي اين اجزاي سازنده هستند داراي فعاليت خلط آوري مي‌باشند.
اثر بر پايه آلکالوئيدها
جزء اصلي ايپکاکوانا Cephaelis ipecacuanha يک آلکالوئيد موسوم به امتين emetine است .اين گياه داراي تأثير امتيک است و سبب بروز تهوع و افزايش ترشحات معده مي‌شود. اين تحريک داراي يک نتيجه‌ي رفلکسي بر مخاط برنش است که ازطريق رفلکس معدي برنشي واگ gastrobronchial vagus reflex اعمال مي‌شود و خود به افزايش ترشح منجر مي‌گردد. بعضي از خلط آورهاي ديگر نيز به اين طريق تأثيرمي‌کنند و به اين ترتيب با مصرف مقدار زياد سبب بروز استفراغ مي‌گردند.
ادويه‌ها با تحريک فعاليت ترشحي غدد بزاقي و معده سبب دفع خلط مي‌گردند. از نمونه‌هاي اين گياهان، رازيانه‌ي رومي، زيره، شنبليله قابل ذکر مي‌باشند. اين تأثير حاصل افزايش توليد و کاهش ويسکوزيته‌ي ترشحات برنشي است که به آسان شدن دفع خلط کمک مي‌کند.
تأثير برپايه ساپونين
ريشه‌ي گل پامچال حقيقي، گياه خلط آوري است که بيشتر در اروپا مورد استفاده قرارمي‌گيرد و حاوي 5 تا 10% گليکوزيدهاي ساپونيني و 25/0%اسانس است. اين گياه در تمامي اشکال برنشيت مزمن به ويژه سرفه‌هاي ساده به کار مي‌رود که با دفع خلط ناقص مدتها ادامه دارد. در اين حالت، تأثير ساپونين به وضوح روشن نيست. ممکن است اين تأثير بر اساس مکانيسم‌هاي رفلکسي ايجاد شده از طريق تحريک معده ايجاد شود که با واسطه‌ي عصب واگ انجام مي‌گيرد. تأثير اين دارو نسبت به تأثير ايپکاکوانا که حاوي آلکالوئيد است از وضوح کمتر برخوردار است.
گياهان خلط آور تحريک کننده
گل مينا
ايپکاکوانا
حلبوب
راسن (زنجبيل شامي)
فراسيون ابيض
بم دوتولو
پلي گالا
بيدکانديکنس
پامچال حقيقي
عرق الدم
پياز دشتي
بنفشه معطر
گياهان خلط آور آرام کننده
به نظر مي رسد گياهان خلط آور آرام کننده relaxing exctorant نيز از طريق رفلکس اثر مي‌کنند ولي در اين مورد تأثير رفلکس است که سبب تسکين اسپاسم برنش و رقيق شدن ترشحات موکوس مي‌گردد. اين داروها به توليد موکوس رقيق‌تر کمک مي‌کنند که دفع آن آسان‌تر است و سبب مي‌شوند موکوس چسبنده‌تر به حرکت در آمده و به اين ترتيب دفع شود. به اين علت استفاده از گياهان خلط آور آرام کننده براي سرفه‌هاي خشک و آغالنده مناسب است . اين تأثير از برخي جهات مشابه تأثير گياهان دمولنست است واين دو تأثير به علت وجود موسيلاژ و گاهي اسانس‌هاي فرٌار در اين گياهان است (جدول 2).
جدول 2 - زير گروه‌هاي خلط آور
نوع خلط آوري مکانيسم اثر پيشنهادي
تحريک کننده
حاوي آلکالوئيد
حاوي ساپونين
حاوي اسانس فراٌر
شل کننده
دمولسنت
ضد التهاب (وغالباً ضد ميکربي)
آنتي‌اسپاسموديک (حاوي آلکالوئيد)
حاوي اسانس فرٌار
گياهان خلط آور آرام کننده
ختمي
اسکلپياس توبروزا
خزه ايسلند
خزه ايرلند
دروزرا
شيرين بيان
گريندليا
مهرطلايي
زوفا
لوبليا (دخان هندي)
رازيانه رومي
پرونوس سروتينا
سينه دارو
آذان الحمار
کلم بدبو
تويا
آويشن
پاي خر
شاه پسند وحشي
داروهاي خنثي (آمفوتر)
گروه سوم گياهان خلط آوربه ويژه دردرمان هاي گسترده‌تر بيماريهاي ريه با ارزش مي‌باشند. اين گياهان يا به صورت گياهان خلط آور آرام کننده تأثير مي‌کنند و يا به صورت تحريک کننده مؤثر مي‌باشند. اين گياهان از آن جهت که مانند اسيد يا بازي عمل کردن يک ملکول در شيمي دو سويه اثر مي‌کنند گياهان خلط آور آمفوتر ناميده مي‌شوند.
گياهان خلط آور آمفوتر
سير
آقطي سياه
گل ماهور
گرايش نسبت به دستگاه‌هاي بدن
قلب و عروق. وجود بيماري احتقاني در ريه ممکن است در نهايت داراي اثر مخرب بر قلب باشد و به اين ترتيب مي‌توان گفت که داروهاي مؤثر بر تنفس به قلب نيز کمک مي‌کنند.
دستگاه تنفس. آشکار است که تمام گياهان خلط آور در اين دستگاه اثر سودمند دارند.
دستگاه گوارش.تمامي گياهان خلط آور تحريک کننده در صورتي که با مقدار خوراک بسيار زياد مورد استفاده قرار گيرند (مثل ايپکا) داراي اثر استفراغ آور مي‌باشند حال آنکه گياهان خلط آور آرام کننده ممکن است داراي اثردمولسنت (آذان الحمار) يا کارميناتيو (رازيانه رومي) باشند.
دستگاه ادرار. بعضي گياهان خلط آور سبب تسکين دستگاه ادراري مي‌شوند مثل کاکل ذرت. گياهان خلط آور به دفع مواد زائد از راه ريه ها کمک مي‌کنند و ممکن است بر ساير کارکردهاي دفعي نيز تأثير داشته باشند.
دستگاه توليد مثل. گياهان خلط آوري که آنتي‌اسپاسموديک هم باشند به رفع کرامپ‌هاي قاعدگي کمک مي‌کنند (مثل لوبليا) ولي در زمان بارداري نبايد از گياهان سرشار از آلکالوئيد يا ساپونين که داراي خاصيت استفراغ آور هستند استفاده شود. گياه مهرطلايي يا هيدراستيس که به عنوان خلط آور مؤثر است سبب تنظيم و تقويت غشاهاي مخاطي دستگاه تنفس مي‌گردد و به اين جهت در لوله‌ي توليد مثل مؤثر است.
عضلات و استخوان. گياهان تحريک کننده را مي‌توان به صورت لينيمنت liniment مورد استفاده قرار داد زيرا سبب افزايش گردش خون ماهيچه‌ها شده و به اين ترتيب از ميزان درد مي‌کاهند. نمونه‌ي گياهان مؤثر براين دستگاه بوم دوتولو و آويشن است. لوبليا يکي از گياهان خوب براي شل کردن عضلات است.
دستگاه اعصاب.پامچال حقيقي، شاه پسند وحشي، آويشن و زوفا داراي آثار مسکن عصبي شل کننده مي‌باشند.
پوست. با حمايت از تنفس و در نتيجه تمامي سلامت شخص، اين داروها به طريقه‌ي کاملاً کل نگر به پوست کمک مي‌کنند. از گياهان خلط آوري که مي‌توان به صورت داخلي يا خارجي در پوست استفاده کرد عبارتند از بيدکانديکنس، آذان الحمار، آقطي سياه، راسن، سير و مهرطلايي.
جدول 1- گياهان خلط آور و آثار ثانوي آنها
اثرثانوي گياهان
اصلاح کننده: سانگوئيناريا، تويا، گل ماهور
ضد نزله: ختمي، خزه ايسلند، خزه ايرلند، زوفا، آقطي سياه، آويشن، پاي خر، گل ماهور
ضد التهاب: ختمي، آسکلپياس توبروزا، خزه ايسلند، خزه ايرلند، شيرين بيان، مهرطلايي، زوفا، آقطي سياه، پاي خر، گل ماهور
ضد ميکرب: سير، زيره، گونه‌هاي اکاليپتوس، راسن، اوشا، بوم دوتولو، مرزنجوش، رازيانه رومي، بارهنگ، پوپولوس کانديکنس، سداب، آويشن
آنتي‌اسپاسموديک: سير، حشيشة‌الملائک، آسکلپياس توبروزا، زيره، هويج وحشي، دروزرا، رازيانه، شيرين بيان، گريندلياکامپوروم، زوفا، لوبليا،گونه‌هاي فراسيون، فراسيون ابيض،قطرم، جعفري، رازيانه رومي، پرونوس سروتينا، سانگوئيناريا، کلم بدبو، آويشن، شنبليله، پاي خر،، گل ماهور
قابض: لبلاب الارض، مهرطلايي، راسن، بارهنگ، پرونوس سروتينا، آذان‌الحمار، تويا، آويشن، گل ماهور
تلخ :مهرطلايي، فراسيون ابيض، پرونوس سروتينا
کارميناتيو: آسکلپياس توبروزا، زوفا، رازيانه رومي، آويشن
دمولسنت: خزه ايسلند، خزه ايرلند، شيرين بيان، ريشه آذان الحمار، پاي خر،گل ماهور
معرق :سير، آسکلپياس توبروزا، زوفا، راسن، پلي‌گالا، گل آقطي سياه، کلم بدبو
مدر: لبلاب الارض، روئينه زرين، پاي خر
قاعده آور: زوفا، فراسيون ابيض، جعفري، آويشن، شنبليله
مسکن عصبي: زوفا، لوبليا، پرونوس سروتينا، شاه پسند وحشي
شفا دهنده زخم :فراسيون ابيض، پوپولوس کانديکنس، ريشه آذان الحمار، گل ماهور
گياهان خلط آور تحريک کننده
گياهان خلط آور تحريک کننده به طرق متفاوت سبب ايجاد يک تأثير مشابه مي‌گردند. هميشه هم روشن نيست که يک داروي خاص چگونه تأثير مي‌کند ولي تصور رايج حاکي از وجود جريان‌هاي زير است:
· آغالش برنشيول‌ها براي تحريک بيرون ريختن هر نوع ماده‌ي موجود.
· به حالت مايع در آوردن خلط چسبنده تا به اين ترتيب با سرفه بيرون ريخته شود. خلط با مژه‌هاي ظريف اپيتليوم مژه‌دار آسترلوله‌هاي برنشيول به بالا حرکت مي‌کند. کاهش ويسکوزيته‌ي خلط سبب آسان شدن اين نقل و انتقال مي‌گردد.
بسياري از گياهان خلط آور محرک حاوي آلکالوئيد، ساپونين يا اسانس‌هاي فراٌر هستند. اما اين امر به آن معنا نيست که تمامي مواد شيميايي که در اين دسته‌ها قرار مي‌گيرند يا گياهاني که حاوي اين اجزاي سازنده هستند داراي فعاليت خلط آوري مي‌باشند.
اثر بر پايه آلکالوئيدها
جزء اصلي ايپکاکوانا Cephaelis ipecacuanha يک آلکالوئيد موسوم به امتين emetine است .اين گياه داراي تأثير امتيک است و سبب بروز تهوع و افزايش ترشحات معده مي‌شود. اين تحريک داراي يک نتيجه‌ي رفلکسي بر مخاط برنش است که ازطريق رفلکس معدي برنشي واگ gastrobronchial vagus reflex اعمال مي‌شود و خود به افزايش ترشح منجر مي‌گردد. بعضي از خلط آورهاي ديگر نيز به اين طريق تأثيرمي‌کنند و به اين ترتيب با مصرف مقدار زياد سبب بروز استفراغ مي‌گردند.
ادويه‌ها با تحريک فعاليت ترشحي غدد بزاقي و معده سبب دفع خلط مي‌گردند. از نمونه‌هاي اين گياهان، رازيانه‌ي رومي، زيره، شنبليله قابل ذکر مي‌باشند. اين تأثير حاصل افزايش توليد و کاهش ويسکوزيته‌ي ترشحات برنشي است که به آسان شدن دفع خلط کمک مي‌کند.
تأثير برپايه ساپونين
ريشه‌ي گل پامچال حقيقي، گياه خلط آوري است که بيشتر در اروپا مورد استفاده قرارمي‌گيرد و حاوي 5 تا 10% گليکوزيدهاي ساپونيني و 25/0%اسانس است. اين گياه در تمامي اشکال برنشيت مزمن به ويژه سرفه‌هاي ساده به کار مي‌رود که با دفع خلط ناقص مدتها ادامه دارد. در اين حالت، تأثير ساپونين به وضوح روشن نيست. ممکن است اين تأثير بر اساس مکانيسم‌هاي رفلکسي ايجاد شده از طريق تحريک معده ايجاد شود که با واسطه‌ي عصب واگ انجام مي‌گيرد. تأثير اين دارو نسبت به تأثير ايپکاکوانا که حاوي آلکالوئيد است از وضوح کمتر برخوردار است.
گياهان خلط آور تحريک کننده
گل مينا
ايپکاکوانا
حلبوب
راسن (زنجبيل شامي)
فراسيون ابيض
بم دوتولو
پلي گالا
بيدکانديکنس
پامچال حقيقي
عرق الدم
پياز دشتي
بنفشه معطر
گياهان خلط آور آرام کننده
به نظر مي رسد گياهان خلط آور آرام کننده relaxing exctorant نيز از طريق رفلکس اثر مي‌کنند ولي در اين مورد تأثير رفلکس است که سبب تسکين اسپاسم برنش و رقيق شدن ترشحات موکوس مي‌گردد. اين داروها به توليد موکوس رقيق‌تر کمک مي‌کنند که دفع آن آسان‌تر است و سبب مي‌شوند موکوس چسبنده‌تر به حرکت در آمده و به اين ترتيب دفع شود. به اين علت استفاده از گياهان خلط آور آرام کننده براي سرفه‌هاي خشک و آغالنده مناسب است . اين تأثير از برخي جهات مشابه تأثير گياهان دمولنست است واين دو تأثير به علت وجود موسيلاژ و گاهي اسانس‌هاي فرٌار در اين گياهان است (جدول 2).
جدول 2 - زير گروه‌هاي خلط آور
نوع خلط آوري مکانيسم اثر پيشنهادي
تحريک کننده
حاوي آلکالوئيد
حاوي ساپونين
حاوي اسانس فراٌر
شل کننده
دمولسنت
ضد التهاب (وغالباً ضد ميکربي)
آنتي‌اسپاسموديک (حاوي آلکالوئيد)
حاوي اسانس فرٌار
گياهان خلط آور آرام کننده
ختمي
اسکلپياس توبروزا
خزه ايسلند
خزه ايرلند
دروزرا
شيرين بيان
گريندليا
مهرطلايي
زوفا
لوبليا (دخان هندي)
رازيانه رومي
پرونوس سروتينا
سينه دارو
آذان الحمار
کلم بدبو
تويا
آويشن
پاي خر
شاه پسند وحشي
داروهاي خنثي (آمفوتر)
گروه سوم گياهان خلط آوربه ويژه دردرمان هاي گسترده‌تر بيماريهاي ريه با ارزش مي‌باشند. اين گياهان يا به صورت گياهان خلط آور آرام کننده تأثير مي‌کنند و يا به صورت تحريک کننده مؤثر مي‌باشند. اين گياهان از آن جهت که مانند اسيد يا بازي عمل کردن يک ملکول در شيمي دو سويه اثر مي‌کنند گياهان خلط آور آمفوتر ناميده مي‌شوند.
گياهان خلط آور آمفوتر
سير
آقطي سياه
گل ماهور
گرايش نسبت به دستگاه‌هاي بدن
قلب و عروق. وجود بيماري احتقاني در ريه ممکن است در نهايت داراي اثر مخرب بر قلب باشد و به اين ترتيب مي‌توان گفت که داروهاي مؤثر بر تنفس به قلب نيز کمک مي‌کنند.
دستگاه تنفس. آشکار است که تمام گياهان خلط آور در اين دستگاه اثر سودمند دارند.
دستگاه گوارش.تمامي گياهان خلط آور تحريک کننده در صورتي که با مقدار خوراک بسيار زياد مورد استفاده قرار گيرند (مثل ايپکا) داراي اثر استفراغ آور مي‌باشند حال آنکه گياهان خلط آور آرام کننده ممکن است داراي اثردمولسنت (آذان الحمار) يا کارميناتيو (رازيانه رومي) باشند.
دستگاه ادرار. بعضي گياهان خلط آور سبب تسکين دستگاه ادراري مي‌شوند مثل کاکل ذرت. گياهان خلط آور به دفع مواد زائد از راه ريه ها کمک مي‌کنند و ممکن است بر ساير کارکردهاي دفعي نيز تأثير داشته باشند.
دستگاه توليد مثل. گياهان خلط آوري که آنتي‌اسپاسموديک هم باشند به رفع کرامپ‌هاي قاعدگي کمک مي‌کنند (مثل لوبليا) ولي در زمان بارداري نبايد از گياهان سرشار از آلکالوئيد يا ساپونين که داراي خاصيت استفراغ آور هستند استفاده شود. گياه مهرطلايي يا هيدراستيس که به عنوان خلط آور مؤثر است سبب تنظيم و تقويت غشاهاي مخاطي دستگاه تنفس مي‌گردد و به اين جهت در لوله‌ي توليد مثل مؤثر است.
عضلات و استخوان. گياهان تحريک کننده را مي‌توان به صورت لينيمنت liniment مورد استفاده قرار داد زيرا سبب افزايش گردش خون ماهيچه‌ها شده و به اين ترتيب از ميزان درد مي‌کاهند. نمونه‌ي گياهان مؤثر براين دستگاه بوم دوتولو و آويشن است. لوبليا يکي از گياهان خوب براي شل کردن عضلات است.
دستگاه اعصاب.پامچال حقيقي، شاه پسند وحشي، آويشن و زوفا داراي آثار مسکن عصبي شل کننده مي‌باشند.
پوست. با حمايت از تنفس و در نتيجه تمامي سلامت شخص، اين داروها به طريقه‌ي کاملاً کل نگر به پوست کمک مي‌کنند. از گياهان خلط آوري که مي‌توان به صورت داخلي يا خارجي در پوست استفاده کرد عبارتند از بيدکانديکنس، آذان الحمار، آقطي سياه، راسن، سير و مهرطلايي.
