عطر و اسانس گياهان

[آیورودا]

عطر و اسانس گياهان​

اسانس چيست؟اسانس ها مايعاتي فرار، منعكس كننده و تركيباتي معطر و بي رنگ با منشأ ترپني و الكلي و ... مي باشند. اسانس ها مخلوطي از مواد مختلف با تركيبات شيميايي بسيار متفاوت از يكديگر بوده كه باعث بوي خوش يا مزه در گياه مي باشد. اسانس ها در بسياري از گياهان وجود داردند كه از مهمترين تيره هاي داراي اسانس مي توان به تيره هاي نعنائيان، چتريان، كاج ، برگ بو، و بعضي از گياهان خانواده روزاسه و كاسني ... اشاره كرد.

اسانس ها در برخي بافت هاي گياهي مانند: مركز سلول يا در محل ذخيره اسانس زير پوشش كركي، غده هاي كوچك يا در فضاي ميان سلولي جمع مي شوند. به عنوان مثال در گياهان خانوده نعنائيان اسانس ها در تارهاي ترشح كننده، در خانواده روزاسه به ويژه گل سرخ در گلبرگ ها، در تيره كاج در مجرا هاي ليزيژن و شيزوژن و در تيره فلفل در سلول هاي پارانشيمي وجود دارند. خصوصيات اسانس ها

• بو، و طعم اين مواد بي نهايت متفاوت است و اين به علت تركيبات و يژه در اين گياهان مي باشد. و داراي طعم هاي شيرين، تلخ، ملايم، گس و تند و سوزاننده مي باشند.

تفاوت روغن هاي معطر با روغن هاي معمولي

• روغن هاي معطر بر خلاف روغن هاي معمولي قابل تقطير مي باشند و در مجاورت هوا اكسيد مي شوند.

تاريخچه استفاده از اسانس هااستفاده از عصاره، اسانس ها و مواد خوشبو كننده فرآوري شده از گياهان در زمان هاي بسيار دور براي حفظ سلامتي و تقويت جسماني و روحي رايج بوده است. مصريان 4500 سال پيش از ميلاد از عصاره گياهان معطر مانند گل رز، برگ درخت سدر و موارد مشابه ديگر براي مصارف آرايشي و طبي و مناسك مذهبي و آئين ها استفاده مي كردند. اسناد به دست آمده نشان مي دهد كه مصريان 4 قرن پيش از ميلاد براي مو ميايي كردن فراعنه از اين اسانس ها استفاده مي كردند. مومياگران بعد از خارج نمودن احشاء بدن، شكم مرده را از اسانس هاي سير، دارچين و مواد معطر ديگر پر مي كردند. در كشور چين استفاده از گياهان دارويي و مواد طبيعي قدمت چند هزار ساله داردو از مواد روغني در گياه درماني و مراسم مذهبي و سنتي استفاده مي كردند. در هند باستان، گيا هان معطر و خوشبو در زندگي روزمره و مراسم مذهبي بخصوص از عطر گل هاي رز و ياسمن و بخور صندل در معابد و مكان هاي مقدس استفاده مي كردند. در يونان و روم قديم اين روغن ها براي معطر ساختن بدن و تسكين درد و مساژ درماني و حمام درماني استفاده مي شده است. در ايران باستان علاوه بر موارد گفته شده در همه اين تمدن ها ، انواع مواد معطر در مراسم آئيني – مذهبي – در مساجد امامزاده ها و ... استفاده مي كردند. گلاب گيري از گل سرخ از دير باز در تمدن ايراني جاي دارد. از گلاب در مصارف خانگي ، لوازم آرايشي و بهداشتي، نيز استفاده مي شده است. در طب سنتي ايران اسانس نعنا، بيد مشك، زيره و ... كاربرد هاي زيادي در درمان بيماري ها به ويژه درمان بيماري هاي معده و بسياري موارد ديگر داشته است. چگونگي تهيه اسانس ها از گياهان به طور معمول مواد روغني فرار از اندام هاي مختلف گياه مانند گل، جوانه، ميوه، برگ، بذرو غيره استخراج مي گردد. استخراج اين مواد از گياه به روش هاي زير صورت مي گيرد:1-فشردن گياه( بخش برون بر و لايه بيروني پوست مركبات به ويژه در تيره روزاسه مركباتي مانند تمشك، توت فرنگي، سيب و ...)2-استفاده از حلالهامانند الكل3-تقطير با آب و و بخار آب ( جوشاندن) مانند گلاب گيري 4-استفاده از روغن هاي جاذب در كميت و كيفيت اسانس استخراج شده عوامل مختلفي مانند : زمان برداشت محصول، نحوه جمع آوري، طريقه خشك كردن و بسته بندي و نگهداري مؤثر مي باشد. نكاتي كه در حين استخراج اسانس ها بايد رعايت گردد: 1-براي بدست آوردن حداكثر مقدار اسانس از يك گياه كه اسانس از اندام هاي مختلف به جزء گل گرفته مي شود بايد گياه را حتما قبل از گل دادن چيد. زيرا در اين زمان گياه حداكثر اسانس خود را داراست و بعد از گل دادن حدود 70 درصد اسانس خود را از دست مي دهد. 2-از گيا هاني كه براي پرورش آنها از موادشيميايي استفاده نشده است اسانس استخراج گردد . تا در اسانس مواد شيميايي و راديو اكتيو وجود نداشته باشد. 3-اكثر اسانس ها بعداز دوبار تقطير شدن، قابليت بي رنگ شدن را دارند؛ البته اسانس بابونه يك استثناء مي باشد و رنگ آبي دارد.طبقه بندي اسانس ها1-اسانس هاي طبيعي : فرآورده هايي هستند كه از مواد خام گياهي با يكي از روش هاي استخراج( تقطير، فشردن و استخراج با حلال)بدست مي آيند.2-اسانس هاي شبه به طبيعي :فرآورده هاي هستند كه از تركيب مواد اوليه معطر به وجود مي آيند و از نظر بو شبيه اسانس هاي طبيعي مي باشند. 3-اسانس هاي مصنوعي: فرآورده هايي هستند كه به طور تجاري از مواد شيميايي آلي شبيه اسانس هاي طبيعي تهيه مي گردند و بويي شبيه اسانس هاي طبيعي دارند. كاربرد اسانس ها اسانس ها به دليل معطر بودن و داشتن طعم هاي مشخص و مختلف در صنايع غذايي، عطر سازي و لوازم آرايشي، داروسازي و به طور كلي در صنايعي كه محصولات معطر و يا داراي طعم خاص توليد مي كنند مورد مصرف قرار مي گيرند.

• كاربرد در داروساز ي و پزشكي

اسانس ها در فرآورده هاي دارويي مختلف مانند شربت، كرم، پمادو لوسيون به كار مي روند. و يكي از اشكال مصرف عمده اين مواد به صورت بخور مي باشد.

• كاربرد در صنعت

از اسانس ها در صنايعي هم چون :

• فراورده هاي خوراكي

و بسياري موارد ديگر استفاده مي گرد. عمده كاربرد اسانس ها در علم آرو ماتراپي ( عطر درماني ) مي باشد. قبل تو ضيح اين علم توضيح در بار ه عطر در اينجا ذكر مي گردد. عطر مخلوطي از روغن هاي فرار، تركيبات معطر شيميايي ، ثابت كننده ها والكل مي باشد. روغن هاي فرار به يكي از 4 روش گفته شده( بسته به نوع اسانس و اندام گياهي ) از گل ها و گياهان و علف ها استخراج مي شود. بعد از استخراج اسانس، مواد شيميايي معطر به اين تركيبات ا فزوده مي شود و در نهايت از ثابت كننده ها كه وظيفه پيوند دادن و متصل كردن عطرهاي گوناگون رابه عهده دارند مانند الكل افزوده مي شود و با تركيب اين مواد عطر حاصل مي گردد. بنابراين اصلي ترين منبع عطر سازي استفاده از تركيبات گياهي مي باشد. گياهان از اين تركيبات( مواد معطر) براي محافظت خود از حيوانات گياه خوار و همچنين جذب حشرات گرده افشان استفاده مي كنند. در بين اندام هاي گياهي براي استخراج اسانس ها براي صنايع عطر سازي از اندام هاي همچون : گل، برگ، ريشه و ساقه زيرزميني، دانه، ميوه و ... استفاده مي گردد كه در بين اين ها بزرگترين منبع براي عطر سازي گل مي باشد كه شامل گل هاي سرخ، مريم، ميخك، ياس و ... مي باشند.

• آرو ماتراپي ؛ عطر درماني

آرو ماتراپي يا عطر درماني استفاده از روغن هاي معطر بدست آمده از گياهان در در مان بيماري هاي جسمي و روحي ( معالجه عمومي ) مي باشد كه در سلامتي بدن و حفظ تعادل بدن و آرامش بخشي به انسان كاربرد دارد. اين روش براي درمان عوارض ناشي از عفونت ها و بيماري هاي پوستي و ... استفاده مي گردد.

• چگونگي تأ ثير رايحه درماني

تركيبات معطر حاصله از گياهان، گير ندهاي عصبي حس بويايي را تحريك مي كنند. پيام هاي در يافت شده توسط اين گيرنده ها ( همان بوي خوش) به قسمت ليمبيك در مغز مي رسد. اين قسمت از مغز با ساير سيستم هاي مغز كه مربوط به حافظه، تنفس، گردش خون و غدد درون ريز ( غدد تر شح كننده هورمون) هستند در ارتباط مي باشد. در نتيجه اين پيغام ها به اين مناطق رسيده و در آن ها كد بندي شده و در حافظه مر بوط به بو در مغز ذخيره مي شود. سيستم ليمبيك مغز كنترل كننده احساسات و خلق و خو نيز مي باشد و در نهايت اين پيغام هاي در يافت شده توسط مغز، بر جسم و روح انسان تأثير گذاشته و باعث كاهش استرس، اضطراب و مشكلات روحي و رواني، رفع دردهاي عضلاني و روماتيسمي، بر طرف كردن اختلات گوارشي و بسياري از بيماري هاي جسماني و روحي مي گردد. ​

 

[آیورودا]

• تاريخچه آرو ماتراپي

استفاده از رايحه درماني به 5 تا 6 هزار سال پيش بر مي گردد و يكي از قديمي ترين روش ها براي درمان امراض جسمي و روحي به شمار رفته است. استفاده از اين روش در بسياري از تمدن هاي باستاني همچون چين، مصر، يونان، و هند رواج داشته است. مثلا در قرن ها پيش در طب آيوورودا ( سيستم طبابت هند قديم) گياهان خشك و تازه براي ماساژ آروماتيك به عنوان جنبه مهمي از درمان مورد استفاده قرار مي گرفته اند. در قرن 17 و شيوع طاعون، از اسانس ها براي ضد عفوني كردن ومقاومت در برابر طاعون استفاده مي كردند. رنه موريس گا تفوس شيميدان فرانسوي از آروماتراپي براي درمان بسياري از بيماري ها استفاده مي كرد. او زماني كه دستش را كه به شدت سوخته بود را در كوزه حاوي اسانس اسطو خو دوس فرو برد، شاهد بهبود سريع زخم هاي خود بود. به دنبال اين يافته او وقت خود را صرف آناليز خواص شيميايي اسانس هاي فرار كرد. و ارزش درماني آن ها را در سوختگي هاي پوستي و عفوني ثابت كرد و در نهايت با درمان سربازان بسياري در جنگ جهاني اول وي در سال 1936، اصطلاح آروماتراپي را ابداع كرد. آروماتراپي از دو كلمه، آروما به معني رايحه و بوي خوشايند و تراپي يعني درمان مي باشد. تنوع آب و هوايي و پوشش گياهي، در ايران باعث شده كه در، در مان بيماري ها از گذشته هاي دور از گياهان معطر استفاده شود. هر چند كه علم آرو ماتراپي به معناي علم پايه اي آن در ايران جاي گاهي نداشت اما توليد اسانس ها و استفاده از آن ها در طب سنتي رواج داشته است. از بقراط پدر علم پزشكي و همچنين ابوعلي سينا فيلسوف و طبيب ايراني در اين زمينه ياد مي گردد. به طوريكه بقراط حمام با مواد خوشبو و مالش با مواد معطر را توصيه كرده و همچنين او از مواد ضدعفوني كننده آروماتيك براي رهايي آتن از طاعون استفاده كرده است. اعتقاد بر اين است كه ابو علي سينا استفاده از روغن هاي معطر، براي درمان امراض را توصيه و اين روش را مجددا احيا كرده است. سر انجام در سال 1990 خانم مار گارت ماري آروماتراپي را به عنوان درمان گسترش داد.

• اثرات اسانس ها

باورود اسانس از طرق مختلف به بدن و به ويژه از طريق جذب پوستي و استنشاق از راه بيني،اين مواد با آزاد سازي اندروفين و انكفالين كه تركيبات پروتئيني توليد شده در پايانه هاي عصبي مي باشند(مورفين هاي داخلي بدن)، آستانه تحريك درد را در بدن افزيش داده و باعث تسكين درد و آرامش جسمي و رواني مي گردند. به طور كلي اثرات اين اسانس ها شامل :

• الكل ها: ميكروب كش

و اما اثراتي كه از طريق رايحه درماني به ويژه از طريق ماساژ درماني در بدن حاصل مي گردد شامل : 1- از بين رفتن سموم ساخته شده در عضلات و كاهش گرفتگي 2- تحريك مستقيم غدد لنفاوي و كمك به گردش خون و انتقال اكسيژن و نيتروژن به اعضاي بدن 3- تسكين مستقيم سيستم عصبي و دست يافتن فرد به احساس آرامش ( درمان باليني ) 4- كاهش استرس و اضطراب و افزايش قدرت دفاعي بدن5- تأثير بر روي غدد، درون ريز و غدد مخاطي ، كمك به ساخته شدن هورمون و حفظ شرايط متعادل بدندر پايان اين مطلب نكاتي چند در مورد استفاده از اين اسانس ها حائز اهميت مي باشد از جمله اين نكات:

• استفاده از اسانس هاي غير خوراكي به عنوان خوراكي با عث مسموميت شديدو صدمه به كبد و كليه مي گردد.

برخي از تركيبات اسانس ها داراي سميت بالايي مي باشند به عنوان مثال مصرف گياه مفيد آويشن بيشتر از حد معمول آن ( 20 گرم در يكبار) به علت و جود تيمول عوارضي از قبيل تورم زبان، بزرگ شدن غدد تيروئيد و سرگيجه و بسياري عوارض ديگر را به همرام دارد.

 

[آیورودا]

نخستين دستگاه تقطير مداوم گل محمدي براي توليد اسانسي با معيارهاي جهاني، روز گذشته طي مراسمي با حضور معاون فناوري و نوآوري معاونت علمي و فناوري رياست جمهوري، فرماندار و رييس دانشگاه كاشان رونمايي شد. دكتر ابراهيم آبادي، رييس پژوهشكده اسانس‌هاي طبيعي دانشگاه كاشان ، از تدوين استاندارد اسانس گل محمدي در كشور خبر داد.


وي با بيان اين كه دستگاه‌هاي گلاب‌گيري مورد استفاده گلاب‌گيران كشور به دو دسته تقسيم مي‌شوند، گفت: يك نوع از اين دستگاه‌ها، دستگاه گلاب‌گيري سنتي هستند كه روش توليد گلاب آنها تقطير با آب است به طوري كه گياه در آب غوطه‌ور شده و با آن مي‌جوشد سپس اسانس گل همراه با آب بخار شده و در نهايت سرد و جمع‌آوري مي‌شود.
وي افزود: نوع ديگر دستگاه‌ها، دستگاه صنعتي تقطير با آب و بخار توام است. در اين دستگاه، گياه در داخل آب غوطه‌ور بوده و سپس تبخير انجام و اين امر باعث مي‌شود كه ميزان موم‌هايي كه در گياه بوده و تبخير مي‌شوند بالا رفته و كيفيت اسانس پايين آمده و مطابق با استانداردها نباشد.
رييس پژوهشكده اسانس‌هاي طبيعي قمصر با اشاره به دستگاه تقطير مداوم كه به همت پژوهشگران پژوهشكده اسانس‌هاي طبيعي قمصر طراحي و ساخته شده است، گفت: اين دستگاه به گونه‌اي طراحي شده كه گل محمدي در داخل آب قرار نمي‌گيرد؛ بلكه در داخل محفظه‌اي قرار مي‌گيرد كه آب در زير گل، جوشيده و بخار آب از داخل گل‌ها عبور مي‌كند.
ابراهيم‌آبادي ادامه داد: در نهايت بخار آب اسانس گل را همراه خود داشته و در قسمت خنك كننده سرد شده و اسانس جدا مي‌شود.
وي با تاكيد بر اينكه مردم ايران گلاب را محصول اصلي گل محمدي مي‌دانند، خاطرنشان كرد: اين در حالي است كه گل محمدي يك محصول بسيار ارزشمند به نام اسانس دارد كه گران ترين اسانس دنيا محسوب مي‌شود و كاربرد بسياري در صنايع عطرسازي دارد.
رييس پژوهشكده اسانس‌هاي طبيعي تصريح كرد: با وجود اين كه ايران خاستگاه گل محمدي بوده و گياه بومي كشور است، اما به دليل اين كه تنها به گلاب آن پرداخته شده، در بازار و تجارت جهاني اسانس اين گل، جايگاه چنداني نداريم.
وي خاطرنشان كرد: كشور بلغارستان كه سطح زير كشت گل محمدي در آن در مقايسه با ايران بسيار ناچيز است، ۸۰ د رصد اسانس گل محمدي دنيا را توليد مي‌كند. اين در حالي است كه بيش از ۱۰ استان كشور ما كشت گل محمدي دارند و طراحي و ساخت دستگاه تقطير مداوم گامي براي ورود ايران به بازار اسانس دنيا خواهد بود.
ابراهيم‌آبادي با بيان اين كه در حال حاضر دستگاه تقطير مداوم با برق كار مي‌كند كه در آينده نزديك نمونه گازي دستگاه هم عرضه مي‌شود، افزود: اين دستگاه در مقايسه با دستگاه‌هاي فعلي گلاب‌گيري كه براي توليد اسانس هم ازآنها استفاده مي‌شود، ۲۰۰ برابر مصرف انرژي كمتري دارند.
وي ادامه داد: چنانچه گل تازه چيده شده در داخل دستگاه قرار داده شود، به ازاي هر ۱۲۰ كيلو گرم گل‌، ۴۰ گرم اسانس مي‌دهد كه مطابق با استانداردهاي جهان است.
ابراهيم آبادي با بيان اينكه گل محمدي ۴۰ واريته مختلف دارد، افزود: معروف‌ترين واريته اين گل، گل محمدي يا گل سرخ است كه درصدد ساخت دستگاه تقطير مداوم با ظرفيت ۳۰۰ كيلوگرم گل با هر بار بارگيري هستيم.
به گفته وي دستگاه تقطير مداوم با حمايت كانون هماهنگي دانش و صنعت گلاب و گل محمدي در پژوهشكده اسانس‌هاي طبيعي قمصر ساخته شده است.
وي با اشاره به تدوين استاندارد اسانس و گل محمدي ايران در پژوهشكده گفت: كميته بين‌المللي ايزو، استانداردهايي براي اسانس گل محمدي دارد اما تنها براي سه كشور تركيه، بلغارستان و مراكش بوده و در سال ۲۰۰۳ تدوين شده است.
ابراهيم آبادي با اشاره به عضويت علي‌البدل ايران در كميته اسانس ايزو ادامه داد: درصدد تهيه استاندارد اسانس گل محمدي ايران هستيم كه به كميته بين المللي ايزو ارائه دهيم كه اميدواريم ظرف پنج ماه آينده آماده و به موسسه استاندارد كشور ارسال و سپس به اين كميته داده شود تا از اين پس اسانس‌هاي توليدي در ايران جهت صادرات و فروش به بازارهاي جهاني از اين استانداردها استفاده كنند.
وي با اشاره به توليد خام اسانس نعناع فلفلي در كشور گفت: سطح زير كشت اين گياه، ۱۰۰ هكتار است و در صنايع داروسازي كاربرد دارد كه اسانس آن با دستگاه‌ها سنتي گرفته و به شكل خام و با قيمت بسيار پايين صادر مي‌شود.
ابراهيم آبادي ادامه داد: در نهايت اسانس فرآوري و استاندارد شده اين گياه از كشورهاي آلمان وانگلستان با قيمت هنگفت خريداري مي‌شود كه اميدواريم ظرف يكسال آينده بتوان اين اسانس را به صورت خالص به گريد بالا توليد كنيم تا قابل مصرف در صنايع داروسازي باشد.
رييس پژوهشكده اسانس‌هاي طبيعي قمصر افزود: اسانس نعنا فلفلي به عنوان افزودني در داروهاي ضد نفخ استفاده مي‌شود به عنوان مثال قرص داميتيكون و شربت‌هاي خوراكي معده حاوي اين اسانس هستند.
وي با بيان اينكه استاندارد اسانس گل محمدي ۱۰ تست مختلف است، گفت: امكانات انجام اين تست‌ها درپژوهشكده اسانس‌هاي طبيعي قمصر موجود است كه شامل رنگ، بو، حالت، چرخش نوري، ضريب شكست مي‌شود.
به گزارش ايسنا، روز گذشته ضمن بهره‌برداري رسمي از دستگاه تقطير مداوم گل محمدي و اولين اسانس توليد شده با معيارهاي جهاني گل محمدي، نقشه راهبردي گل محمدي نيز رونمايي شد.