یادتان هست، سرزمین لیلیپوتها، شهری که آدمهای کوچولو در آن زندگی میکردند و یک روز صبح که گالیور از خواب بلند شد و این طرف و آن طرف را نگاه کرد، کلی آدم کوچولو را اطرافش دید که دست و پاهایش را بسته بودند. سفرهای گالیور را میگویم، نوشته جاناتان سویفت. داستان کلاسیک برجسته دنیا که برخی از ما آن را خواندهایم و فیلمها و کارتونهای بسیاری بر اساس آن تهیه شده است.
حالا تصور کنید شما در سرزمین آدم کوتولهها هستید، یک شهر با خانهها و کوچههای باریک که قد ساکنان آن به اندازه یک بند انگشت هم نمیرسد.
برای ما وجود شهر کوتولهها با آدمهای کوچک و بندانگشتی بیشتر شبیه به رویایی است که ما را به یاد کارتون سفرهای گالیور میاندازد که در دهه ۷۰ چندین بار از تلویزیون پخش شد.
اگرچه تاکنون وجود آدم کوتولهها در حد یک افسانه یا شایعه باقی مانده است، اما در شرق استان کرمان در شهر شهداد، شهری تاریخی از زیر خاک بیرون آورده شده که به دلیل ساختار کوچهها و خانههای آن و کوچکبودنشان به شهر کوتولهها شهرت یافته است، شهری که قدمت آن به پنج هزار سال پیش برمیگردد و آدمهای کوتاه قد مهربانی زندگی میکنند.
کاوشهای علمی باستانشناختی در حاشیه غربی دشت لوت از سال ۱۸۴۸ تا سال ۱۸۵۶ ادامه یافت که حاصل هشت فصل کاوش در این منطقه منجر به کشف گورستانهایی مربوط به هزاره دوم و سوم قبل از میلاد و کورههای ذوب مس شد.
اشیاء و آثار به دستآمده در گورستانهای پیش از تاریخ شهداد شامل ظروف بیشمار و متنوع سفالین و ظروف مفرغی است که مردمان هنرمند و صنعتگر با واردکردن سنگ مس و استحصال آن در کورههای ذوب مس به ساخت آنها میپرداختند که از لحاظ کیفیت و کمیت بسیار ارزنده و در خور تامل است.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی و با یک وقفه ۱۷ساله، کاوشهای دشت لوت شهداد مجددا آغاز شد. حاصل چهار فصل کاوش بعد از انقلاب، کشف مجموعهای از واحدهای معماری مسکونی و کارگاهی است که نکات مبهم بسیاری را در خصوص معماری و مسکن مردمان دنیای باستان شهداد روشن میکند.
نظر به شواهد و آثار به دستآمدهای چون زمینهای خیش خورده، کرتبندی شده و … یکی از این واحدها را به نام محله کشاورزان و محله دیگری را به لحاظ کشف تعداد زیادی مهرههای ساختهشده سالم، نیمهکاره و شکستهشده در حین انجام کار، محله جواهرسازان نامیدهاند.
ترک خانه
آخرین بررسیها و کاوشهای باستانشناسی در محوطه باستانی شهداد نشان میدهد ساکنان این محوطه شهر باستانی شهداد را به علت خشکسالی و با امید بازگشت ترک کردند، اما پنج هزار سال است که دیگر به این محوطه بازنگشتهاند.
محوطه باستانی شهداد که به شهر کوتولهها شهرت یافته، ۶۰ کیلومتر وسعت دارد و در دل کویر لوت جای گرفته است.
این شهر یکی از مهمترین شهرهای باستانی محسوب میشود که تاکنون طی بیش از ۱۰ فصل کاوش در آن، باستانشناسان به بقایای معماری و اشیای باستانی بینظیری از هزاره سوم قبل از میلاد برخورد کردهاند.
شهر باستانی شهداد دارای بخشهای مختلف کارگاهی، گورستانی و محلههای مسکونی است. کاوشهای باستانشناختی در محله مسکونی شهر کوتولهها نشان میدهد که این شهر از چندین محله تشکیل شده است و در هر یک از محلات شهر صنفی خاص نظیر جواهرسازان، صنعتگران و کشاورزان زندگی میکردهاند.
آخرین بررسیها و کاوشهای باستانشناسی در شهر کوتولهها نشان میدهد ساکنان این محوطه تاریخی شهرشان را به علت خشکسالی و با امید به بازگشت ترک کردند، اما پنج هزار سال است که به این شهر بازنگشتهاند.
میرعابدین کابلی، سرپرست کاوشهای باستانشناسی شهداد که بخش عظیمی از تحقیقات خود را در این منطقه انجام داده است، میگوید: درجریان آخرین کاوشها و بررسیهای باستانشناسی در شهداد متوجه شدیم ساکنان شهداد پنج هزار سال پیش هنگام ترک این شهر بسیاری از وسایل خود را در درون خانهها رها کردند و بعد از خروج در خانهها را با گل پوشاندهاند.
وی با اشاره به این که گلگرفتن در خانهها با باقیگذاشتن وسایل درون آن نشاندهنده امید به بازگشت است، میافزاید: با توجه به این که این محوطه با صبر و حوصله ترک شده است، به نظر میرسد عوامل از نوع زلزله و یا بدی شرایط اقتصادی و اجتماعی باعث ترک این شهر نبوده باشد، بلکه خشکسالی در یک دوران، دلیل اصلی ترک این شهر باستانی بوده است.
میرعابدین کابلی با اشاره به این که هنوز مشخص نیست ساکنان شهداد بعد از ترک این شهر به کدام منطقه رفتهاند، در مورد اهمیت و شناسایی علت ترک این شهر میگوید: شناسایی علت اصلی ترک این شهر که تاکنون آثار بسیار مهمی از آن به دست آمده نشاندهنده بخش مهمی از زندگی ساکنان این شهر و مهاجرت آنها به نقاط دیگر خواهد بود.
خانهای با معماری کوتولهها
نکته قابل توجه درخصوص شهر قدیم شهداد نوع معماری عجیب خانهها و کوچههای آن است. به طوری که دیوارها، سقف، تنور، تاقچهها و تمام اجزای خانههای آن برای افرادی ساخته شده که از قامت بسیار کوتاهی برخوردار باشند و به همین دلیل شهر شهداد به شهر کوتولهها شهرت یافته است.
با این حال بر سر این که آیا واقعا این شهر کوتولههاست یا نه، اختلاف نظرهایی وجود دارد. به گونهای که برخی از مردم محلی و کارشناسان عقیده دارند که به دلیل ساختار کوچک بناهای آن، این شهر باید برای انسانهایی ساخته شده باشد که دارای قامتی بسیار کوتاه هستند، زیرا دیوارها و تمامی بناهای این شهر بسیار کوتاه هستند.
از سوی دیگر برخی باستانشناسان نیز با رد این مساله آن را افسانهپنداری میدانند و میگویند این شهر بهمرور زمان و بر اثر فرسایش کوچک شده و دیوارهای آن به این دلیل کوتاه شدهاند. پس از کشف شهر کوتولهها در شهداد و بیان افسانههایی در رابطه با مردمانی که در آن زندگی میکردهاند هرچند وقت یکبار خبرهایی مبنی بر کشف جنازه انسان کوتوله یا دیدن آنها توسط عدهای مطرح میشود.
آخرین نمونه این خبرها کشف جنازه مومیایی گونه انسان کوتوله ۲۵ سانتیمتری بود که قرار بود پس از قاچاق به آلمان، ۸۰ میلیارد ریال فروخته شود.
خبری که به دنبال دستگیری دو قاچاقچی تحت تعقیب و کشف جنازهای اعجابانگیز که به مومیایی شهداد معروف شده بود، به سرعت در سطح استان کرمان پیچید و شائبههایی از وجود آدم کوتولهها در شهداد کرمان را دوباره بر سر زبانها انداخت.
پس از رسانهایشدن این موضوع مسوولان سازمان میراث فرهنگی و پلیس کرمان به منظور پایاندادن به شبهههای موجود خواهان روشنشدن وضعیت جنازه ۲۵ سانتیمتری فرد ۱۷ سالهای که هنوز مشخص نیست چگونه مومیایی شده، شدند.
اکنون پس از گذشت ۵ هزار سال از ترک شهر کوتولهها توسط ساکنان آن در حالی اکثر این محوطه تاریخی هنوز زیر خروارها خاک است که دلیل مهاجرت کوتولههای شهدادی و ترک شهر کوچکی که برای انسانهایی با قد حداکثر ۴۰سانتیمتر ساخته شده بود، مبهم مانده است و هنوز مشخص نیست چرا کوتولههای شهدادی بعد از مهاجرت در خانههای خود را با گل پوشاندند و دیگر برنگشتند.