با وجود آن كه مناظره و گفتگو در باب مسایل اعتقادی و فكری و... البته با روش خاص و شرایط اخلاقی خاص آن از روشهای امامان شیعه بوده و به دلیل قوت علمی آن بزرگواران زمینه ساز هدایت مردم بوده است، به نظر می رسد این سنت یا آن گونه كه باید در جامعه ما رواج ندارد و یا در مواقعی كه اجرا می شود، فاقد شرایط لازم آن است.
حمید رضانیا، در مقاله ای با عنوان "امام رضا(ع)، مناظره و گفتگوهای دینی" به این موضوع پرداخته است:
نگاهی به تاریخ و كتب آسمانی می یابیم كه تمامی انبیاء و امامان ، پیشگام در مناظرات و گفتگو های دینی ،اعتقادی و اجتماعی بوده اند، همانند ابراهیم در مباحثه ی با قوم خودش كه بر سر چرایی گرایش به الهه های بیجان و كاذب و پرستش آنان در حالی كه غالب جامعه بدان گرویده بودند از جمله ی آن است .
در قرآن كریم گفتگو به عنوان یك سنت الهی و توصیه اولیای او در قرآن كریم به گونه هاى مختلفی نشان داده شده است :
1. برخوردارى از هدایت را ، گوش دادن به گفتگوهاى مختلف و انتخاب نیكوترین آن ها دانسته است. (زمر ، 18) .
2. در صورت درخواست مباهله از سوى نصاری، خداوند ، پیامبر را موظّف كرده است ، بدون هیچ گونه تهدید و ارعابى با آن به مباهله برخیزد; (آل عمرا ن، 61) و...
امّا باید توجه داشت كه در كنار این ترغیب ، آداب و شرایطی را براى گفتگو ذكر كرده است كه از آن جمله است :
1 - گفتگو و مناظره باید «بِالَّتِى هِىَ أَحْسَنُ» (نحل ، 125) باشد : حق ، عدالت ، درستى ، امانت ، راستى و صدق بر آن حكومت كند و از هرگونه توهین ، تحقیر ، خلاف گویى و استكبار خالى باشد و خلاصه تمام جنبه هاى انسانى آن حفظ شود .
2 - در گفتگو باید با نرمى سخن گفت تا این كه مردم و طرف مقابل جذب شوند ، متذكّر شوند و راه را پیدا كنند . (طه ، 44)
3 - گفتگو نباید به نزاع و كشمكش تبدیل شود ; چرا كه سببِ از میان رفتن قدرت و هیبت انسان مى شود . (انفال ، 46)
علی بن موسی (ع) به عنوان عالم به كتاب وعامل به آن و قرآن ناطق عصر خویش، از چهره های چند بعدی زمانه خود بود كه علی رغم تمامی تلاش دستگاه های مختلف و دشمنان ، موفق شد تا جایگاهی ویژه ، هم در میان اندیشوران جامعه ی اسلامی و نیز توده ها و لایه های مختلف اجتماعی پیدا كند. او نه تنها از ابزار های ظاهر فریب و بی دوام بهره نبرد ، بلكه با سلوك معنوی و دانش علوی و منشی حكیمانه كه متأثر از روحیه ای خود ساخته و متكی بر علوم وحیانی و نیز حكمت های فرا گرفته از پدران بزرگورارش، توانست تا با ذكاوتی مثال زدنی قلوب هر بیننده و شنونده ای را تسخیر نماید.
هركدام از امامان معصوم در زمانه خاص و معاصر با خلیفه یا خلفای خاصی زندگی می كرده اند. این امر شرایط هر امام(ع) برای هدایت مردم را متفاوت می كرد . امام رضا (ع) معاصر با مأمون خلیفه ی زیرك عباسی بود، وی فردی دانش دوست بود. از طرف دیگر در زمان آن حضرت، فرقه های مختلف از ادیان و آئین های مختلف، سوالاتی از دستگاه خلافت داشتند كه پاسخ در خوری به آنها داده نمی شد. می توان برداشت كرد كه باتوجه به این مقدمات و دلایل دیگر، برگزاری این جلسات و مناظره توسط مأمون بین امام هشتم(ع) و علما و دانشمندان مذاهب و ادیان مختلف هم به جهت علاقه شخص مأمون بوده – وی حتی گاهی به عنوان عضو و یكی از مناظره كنندگان در این مباحثات علمی شركت می كرد- و نیز علاوه بر علاقه مأمون به علم و پاسخگویی به شبهات مطرح شده از سوی روسای ادیان مختلف، سرگرم كردن مردم را نیز یكی از دلایل برگزاری این جلسات دانسته اند. چرا كه او می توانست با سرگرم كردن مردم به این بحث ها، ذهن مردم را از عدم لیاقت خود برای حكومت بر مسلمین منحرف كند. (یك هدف هم برنامه مامون برای تخریب وجهه امام رضا با فرض عدم توانایی پاسخگویی به همه سوالات سران آیین های مختلف بوده است.)
در كتاب ارجمند مناظره و گفتگو در اسلام دوازده مناظره مفید را از معصومان(ع) برگزیده و ارائه كرده است. عنوان های این مناظره ها عبارتند از :
1. مناظره امام صادق (ع) و طبیب هندی، درباره مسأله شناخت؛
2. مناظره امام صادق (ع) و ابوشاكر، درباره مسأله شناخت و عامل پیدایش مذهب ودیگر مسایل علمی و فلسفی؛
3. مناظره پیامبر اسلام (ص) و اشراف قریش درباره نبوت؛
4. مناظره امام صادق (ع) و جابربن حیان درباره مسائل مختلف فلسفی؛
5. مناظره امام رضا (ع) با دانشمندان عصر خویش درباره اثبات نبوت نبی مكرم اسلام(ص) از راه پیشگویی پیامبران پیشین؛
6. مناظره امام سجاد (ع) و حسن بصری درباره شایستگی برای موعظه؛
7. مناظره امیر مؤمنان (ع) و دانشمند یهودی، درباره مكان خداوند؛
8. مناظره امام باقر (ع) و قتاده، درباره چهل مسأله فراموش شده؛
9. مناظره امام رضا (ع) و ابوقره، درباره مكان خداوند؛
10. مناظره امام صادق (ع) و ابوحنیفه، درباره حجیت قیاس؛
11. مناظره امام رضا (ع) و زندیق، درباره آفریدگار جهان؛
12. مناظره امام صادق (ع) و مادی، درباره مسایل مختلف علمی و فلسفی.
همه این مناظرات بیانگر اهمیت مسأله آزادی عقیده و آزادی اندیشه و نظر در اسلام و سند قاطع اثبات قدرت علمی بزرگان مذ هبی و یا اعجاز آنان است. پیام علی بن موسی (ع) برای در امان ماندن از شبهات و بی ایمانی ها و نیز رهانیده شدن از تلاطم اندیشه ها و بسیاری آفات دیگر كه همه از جهل و نادانی سرچشمه میگیرد ، اهتمام به گفتگو، تضارب و تبادل آراء با تأسی به سنت قرآن كریم و اولیاء دین و بزرگان است.
آنچه در اینجا بیشتر محل سخن می باشد اهمیت و جایگاه گفتگو به عنوان یك شیوه و سنت و یك فرهنگ می باشد كه از سوی همه ی انبیاء و امامان نیز بر آن تأكید و عمل صورت پذیرفته است كه می تواند امروزه توصیه ای راهبردی و كارگشا برای مردمان این عصر باشد. آزادی بحث و انتقاد در مسائل مذهبی، یكی از ویژگیهای فرهنگ اسلام است. در تاریخ زندگی پیامبر اكرم و همچنین سلف صالح، موارد فراوانی یافت می‌شود كه مخالفان اسلام با آنان به مناظره، بحث و گفتگو می‌نشستند و اشكالات خویش را به اصول یا فروع اسلام، با كمال آزادی و صراحت، بیان می‌كردند و بدون اینكه مورد كوچكترین اهانتی قرار گیرند، ایراد های آنان بررسی و پاسخ داده می شده است و راه توسعه ی دانش را هموار می ساخته اند .
به نقل از آینده
حمید رضانیا، در مقاله ای با عنوان "امام رضا(ع)، مناظره و گفتگوهای دینی" به این موضوع پرداخته است:
نگاهی به تاریخ و كتب آسمانی می یابیم كه تمامی انبیاء و امامان ، پیشگام در مناظرات و گفتگو های دینی ،اعتقادی و اجتماعی بوده اند، همانند ابراهیم در مباحثه ی با قوم خودش كه بر سر چرایی گرایش به الهه های بیجان و كاذب و پرستش آنان در حالی كه غالب جامعه بدان گرویده بودند از جمله ی آن است .
در قرآن كریم گفتگو به عنوان یك سنت الهی و توصیه اولیای او در قرآن كریم به گونه هاى مختلفی نشان داده شده است :
1. برخوردارى از هدایت را ، گوش دادن به گفتگوهاى مختلف و انتخاب نیكوترین آن ها دانسته است. (زمر ، 18) .
2. در صورت درخواست مباهله از سوى نصاری، خداوند ، پیامبر را موظّف كرده است ، بدون هیچ گونه تهدید و ارعابى با آن به مباهله برخیزد; (آل عمرا ن، 61) و...
امّا باید توجه داشت كه در كنار این ترغیب ، آداب و شرایطی را براى گفتگو ذكر كرده است كه از آن جمله است :
1 - گفتگو و مناظره باید «بِالَّتِى هِىَ أَحْسَنُ» (نحل ، 125) باشد : حق ، عدالت ، درستى ، امانت ، راستى و صدق بر آن حكومت كند و از هرگونه توهین ، تحقیر ، خلاف گویى و استكبار خالى باشد و خلاصه تمام جنبه هاى انسانى آن حفظ شود .
2 - در گفتگو باید با نرمى سخن گفت تا این كه مردم و طرف مقابل جذب شوند ، متذكّر شوند و راه را پیدا كنند . (طه ، 44)
3 - گفتگو نباید به نزاع و كشمكش تبدیل شود ; چرا كه سببِ از میان رفتن قدرت و هیبت انسان مى شود . (انفال ، 46)
علی بن موسی (ع) به عنوان عالم به كتاب وعامل به آن و قرآن ناطق عصر خویش، از چهره های چند بعدی زمانه خود بود كه علی رغم تمامی تلاش دستگاه های مختلف و دشمنان ، موفق شد تا جایگاهی ویژه ، هم در میان اندیشوران جامعه ی اسلامی و نیز توده ها و لایه های مختلف اجتماعی پیدا كند. او نه تنها از ابزار های ظاهر فریب و بی دوام بهره نبرد ، بلكه با سلوك معنوی و دانش علوی و منشی حكیمانه كه متأثر از روحیه ای خود ساخته و متكی بر علوم وحیانی و نیز حكمت های فرا گرفته از پدران بزرگورارش، توانست تا با ذكاوتی مثال زدنی قلوب هر بیننده و شنونده ای را تسخیر نماید.
هركدام از امامان معصوم در زمانه خاص و معاصر با خلیفه یا خلفای خاصی زندگی می كرده اند. این امر شرایط هر امام(ع) برای هدایت مردم را متفاوت می كرد . امام رضا (ع) معاصر با مأمون خلیفه ی زیرك عباسی بود، وی فردی دانش دوست بود. از طرف دیگر در زمان آن حضرت، فرقه های مختلف از ادیان و آئین های مختلف، سوالاتی از دستگاه خلافت داشتند كه پاسخ در خوری به آنها داده نمی شد. می توان برداشت كرد كه باتوجه به این مقدمات و دلایل دیگر، برگزاری این جلسات و مناظره توسط مأمون بین امام هشتم(ع) و علما و دانشمندان مذاهب و ادیان مختلف هم به جهت علاقه شخص مأمون بوده – وی حتی گاهی به عنوان عضو و یكی از مناظره كنندگان در این مباحثات علمی شركت می كرد- و نیز علاوه بر علاقه مأمون به علم و پاسخگویی به شبهات مطرح شده از سوی روسای ادیان مختلف، سرگرم كردن مردم را نیز یكی از دلایل برگزاری این جلسات دانسته اند. چرا كه او می توانست با سرگرم كردن مردم به این بحث ها، ذهن مردم را از عدم لیاقت خود برای حكومت بر مسلمین منحرف كند. (یك هدف هم برنامه مامون برای تخریب وجهه امام رضا با فرض عدم توانایی پاسخگویی به همه سوالات سران آیین های مختلف بوده است.)
در كتاب ارجمند مناظره و گفتگو در اسلام دوازده مناظره مفید را از معصومان(ع) برگزیده و ارائه كرده است. عنوان های این مناظره ها عبارتند از :
1. مناظره امام صادق (ع) و طبیب هندی، درباره مسأله شناخت؛
2. مناظره امام صادق (ع) و ابوشاكر، درباره مسأله شناخت و عامل پیدایش مذهب ودیگر مسایل علمی و فلسفی؛
3. مناظره پیامبر اسلام (ص) و اشراف قریش درباره نبوت؛
4. مناظره امام صادق (ع) و جابربن حیان درباره مسائل مختلف فلسفی؛
5. مناظره امام رضا (ع) با دانشمندان عصر خویش درباره اثبات نبوت نبی مكرم اسلام(ص) از راه پیشگویی پیامبران پیشین؛
6. مناظره امام سجاد (ع) و حسن بصری درباره شایستگی برای موعظه؛
7. مناظره امیر مؤمنان (ع) و دانشمند یهودی، درباره مكان خداوند؛
8. مناظره امام باقر (ع) و قتاده، درباره چهل مسأله فراموش شده؛
9. مناظره امام رضا (ع) و ابوقره، درباره مكان خداوند؛
10. مناظره امام صادق (ع) و ابوحنیفه، درباره حجیت قیاس؛
11. مناظره امام رضا (ع) و زندیق، درباره آفریدگار جهان؛
12. مناظره امام صادق (ع) و مادی، درباره مسایل مختلف علمی و فلسفی.
همه این مناظرات بیانگر اهمیت مسأله آزادی عقیده و آزادی اندیشه و نظر در اسلام و سند قاطع اثبات قدرت علمی بزرگان مذ هبی و یا اعجاز آنان است. پیام علی بن موسی (ع) برای در امان ماندن از شبهات و بی ایمانی ها و نیز رهانیده شدن از تلاطم اندیشه ها و بسیاری آفات دیگر كه همه از جهل و نادانی سرچشمه میگیرد ، اهتمام به گفتگو، تضارب و تبادل آراء با تأسی به سنت قرآن كریم و اولیاء دین و بزرگان است.
آنچه در اینجا بیشتر محل سخن می باشد اهمیت و جایگاه گفتگو به عنوان یك شیوه و سنت و یك فرهنگ می باشد كه از سوی همه ی انبیاء و امامان نیز بر آن تأكید و عمل صورت پذیرفته است كه می تواند امروزه توصیه ای راهبردی و كارگشا برای مردمان این عصر باشد. آزادی بحث و انتقاد در مسائل مذهبی، یكی از ویژگیهای فرهنگ اسلام است. در تاریخ زندگی پیامبر اكرم و همچنین سلف صالح، موارد فراوانی یافت می‌شود كه مخالفان اسلام با آنان به مناظره، بحث و گفتگو می‌نشستند و اشكالات خویش را به اصول یا فروع اسلام، با كمال آزادی و صراحت، بیان می‌كردند و بدون اینكه مورد كوچكترین اهانتی قرار گیرند، ایراد های آنان بررسی و پاسخ داده می شده است و راه توسعه ی دانش را هموار می ساخته اند .
به نقل از آینده
