درباره تاریخچه و روش تهیه بستنی چه می دانید؟
تاریخچه بستنی
احتمالاً آب میوه‌ی سرد شده در بسیاری از کشورهای جهان از جمله چین از 3000 سال پیش شناخته شده و طبق اطلاعات موجود، رومی‌های قدیم از برف کوه‌ها برای سرد کردن آب میوه استفاده می‌کرده‌اند. از آن تاریخ تا قرن هیجدهم میلادی، مدارک زیادی در دست نیست، تا این که مارکوپولو اطلاعاتی در زمینه‌ی ساخت شیرینی از شیر منجمد(احتمالاً نوعی بستنی میوه‌ای امروزی) را همراه خود از چین آورد. این روش در ونیز مورد استفاده مورد گرفت و سپس در سرتاسر ایتالیا گسترش یافت.
در ایران، بستنی ابتدا به صورت سنتی و دستی با عنوان "بستنی زعفرانی" تهیه می‌شد. این بستنی درون ظرفی(بشکه ای) دو جداره درست می‌شد؛ به این صورت که درون جدار داخلی شیر، خامه، شکر، ثعلب و زعفران، و در جدار بیرونی یخ و نمک ریخته می‌شد؛ سپس بشکه را مرتباً تکان می‌دادند تا بستنی تهیه شود. اما امروزه این صنعت توسعه‌ی فراوان یافته و تقریباً در تمام شهرهای ایران به صورت صنعتی تهیه و مصرف می‌گردد.
نحوه‌ی تولید بستنی
در ارتباط با نحوه‌ی تولید بستنی، به اختصار می‌توان موارد ذیل را مطرح کرد:
شیر پس از تحویل به کارخانه، بلافاصله در آزمایشگاه، از لحاظ سلامت یا تقلب و درصد چربی مورد آزمایش قرار گرفته و پس از تایید وارد چرخه‌‌ی تولید می‌شود. نحوه‌ی تولید به این گونه است که ابتدا مواد اولیه‌ی تشکیل‌دهنده‌ی بستنی نظیر شیر، مواد قندی، چربی، مواد جامد بدون چربی و مواد افزودنی مجاز مانند امولسیفایر و پایدارکننده با هم مخلوط شده و شربت اولیه‌ی بستنی را تشکیل می‌دهند که البته این اختلاط با توجه به نوع و فرمول بستنی فرق می‌کند. مخلوط پس از تهیه‌ی شربت توسط دستگاه‌های مخصوص، پاستوریزه و هموژنیزه می‌شوند و سپس از آن جا به سالن‌های تولید منتقل می‌گردد. در سالن‌های تولید، در تانک‌های ذخیره نگهداری می‌شود تا دمای آن پایین آمده و پس از گذشت زمانی حدود 8 ساعت، به اصطلاح برسد. سپس وارد فریزرها شده و پس از این که به صورت نیمه جامد درآمد، توسط صافی‌های مختلف که برای هر نوع بستنی متفاوت است و مراحل مخصوص به خود را دارا می‌باشد، در قالبهای مختلف پرشده و پس از انجماد، روکش شده و بسته‌بندی و قابل عرضه به بازار می‌شود که البته تمام موارد فوق توسط آزمایشگاه کنترل کیفی کارخانه، کنترل شده و مرحله به مرحله نمونه‌برداری و آزمایش می‌شود تا از بروز هر گونه مشکل و آلودگی‌ای جلوگیری شود.
علت پاستوریزه کردن بستنی
پاستوریزه کردن تمام مواد اولیه بستنی اجباری است؛ زیرا این فرآیند تمام باکتری‌های تولید‌کننده‌ی بیماری‌ها را از بین می‌برد. مزایای پاستوریزه کردن بستنی عبارت‌انداز:
1- باعث حذف کامل آلودگی میکروبی و باکتری‌های بیماری‌زا می‌شود.
2- اجزای بستنی را حل کرده و به ترکیب آنها کمک می‌کند.
3- کیفیت را بالا نگه می‌‌دارد.
4- در محصول شکل واحدی را ایجاد می‌کند.
پاستوریزه کردن بستنی عبارت است از: حرارت‌دهی مواد در تانکی که اجزا در همان تانک با هم مخلوط گردیده‌اند. برای حرارت دادن از گاز، برق یا بخار استفاده می‌کنند. در سیستم‌های جدید برای کنترل دقیق درجه‌ی حرارت و زمان پاستوریزاسیون، از دستگاه‌های اتوماتیک الکترونیکی استفاده می‌شود. مطابق استاندارد، حداقل دما و زمان لازم برای پاستوریزاسیون به شرح ذیل است:
الف) 150درجه ی فارنهایت(5/65 درجه ی سانتیگراد) حداقل به مدت 30 ثانیه
ب) 160 درجه ی فارنهایت (1/71 درجه ی سانتیگراد) حداقل به مدت 10 ثانیه
علت هموژنیزه کردن بستنی
هموژنیزه کردن بستنی، نقش مهمی را ایفا می‌کند. نقش اصلی آن افزایش یکنواختی مواد و پایداری چربی، به وسیله‌ی کاهش اندازه‌ی گلبول‌های چربی است. به این ترتیب مواد بعد از اتمام عمل پاستوریزاسیون، وارد دستگاه هموژنیزه می‌شوند. این دستگاه مانند پمپ، با فشار بالایی عمل کرده و مخلوط بستنی را با فشار از داخل قسمت هموژنیزه کننده‌ی دستگاه که دارای سوراخ‌های ریزی است، عبور میدهد. در اثر هموژنیزه کردن، گلبول‌های چربی به ذرات ریزی شکسته و بدین ترتیب از صعود گلبول‌های چربی جلوگیری کرده و موجب حل کردن کامل چربی در باقی مانده‌ی مخلوط بستنی می‌گردد.
مزایای هموژنیزه کردن بستنی:
1- به هنگام رسیدن بستنی، از جدا شدن چربی ممانعت می‌کند.
2- یک بستنی یکنواخت با بافت نرم را تولید می نماید.
3- خطر ایجاد کره را در جریان انجماد کاهش میدهد.
4- مصرف پایدار کننده را کاهش میدهد.
بستنی از کی و به چه شکل تولید می شود ؟
به گزارش خبرنگار سایت پزشکان بدون مرزبه نقل از سایت تخصصی صنعت شیر ایران ( www.iranmilk.ir ) در رابطه با چگونگی تهیه بستنی می خوانیم : به درستی مشخص نیست که بستنی از چه زمانی تولید و مصرف شده است، ولی منشا احتمالی آن چین می باشد.
بستنی
در یک نوع طبقه بندی، بستنی ها در چهار گروه قرار می گیرند:
۱٫ بستنی هایی که عمدتا از شیر و فرآورده های آن تولید می شوند.
۲٫ بستنی های حاوی چربی های گیاهی.
۳٫ Sherbet که از آبمیوه، چربی شیر و مواد جامد غیر چرب شیر تشکیل می یابد.
۴٫ یخمک، که از آب، شکر و کنستانترة میوه تولید می گردد.
بستنی های حاوی مواد شیری ممکن است به صورت نرم (۳- تا۵-درجه سانتی گراد)، سفت ( ۲۵- درجه سانتی گراد) و یا بستنی های معمولی (۱۰- تا۱۵-درجه سانتی گراد) عرضه گردند.
تولید بستنی:
دریافت و ذخیره سازی مواد اولیه: مدیریت این مرحله به ظرفیت کارخانه وابسته است. به طور کلی فرآورده های شیر باید قبل از ذخیره سازی تا حدود ۵ درجه سانتی گراد سرد شده؛ در حالی که شیر تغلیظ شدة شیرین و گلوکز باید در دماهای نسبتا بالا (۳۰ تا ۵۰درجه سانتی گراد) نگهداری شوند تا ویسکوزیتة آن ها در زمان پمپ کردن افزایش نیابد.
فرمولاسیون: قبل از اختلاط، وزن و/یا حجم مواد اولیه باید به دقت تعیین شود. برای به دست آوردن یک مخلوط مناسب و متعادل، لازم است که مقدار مادة خشک غیر چربی تعیین گردد. این امر از طریق کم کردن درصد مواد چرب، مواد قندی، امولسیفایر و پایدار کننده های به کار رفته از عدد ۱۰۰ و بعد ضرب عدد به دست آمده در ۰٫۱۵ حاصل می شود.
مواد اولیه:
• چربی: معمولا ۱۰% تا ۱۵% وزن بستنی را تشکیل می دهد. در تولید بستنی، ممکن است از چربی شیر یا چربی های گیاهی استفاده شود. استفاده از چربی های گیاهی (به شکل روغن پالم یا نارگیل یا آفتابگردان جامد) امکان تغییر رنگ و طعم را موجب می گردد. استفاده از چربی های گیاهی در اروپا رایج، ولی در کشورهای آمریکای شمالی محدود است. چربی نقش مهمی در طعم و ساختار بستنی؛ به ویژه پایداری کف ایجاد شده؛ ایفا می کند.
• مواد جامد غیر چربی شیر: از طریق شیر خشک، پودر آب پنیر یا شیر تغلیظ شدة شیرین تامین می گردد. این بخش حاوی پروتئین، لاکتوز و املاح معدنی می باشد. این بخش نقش مهمی در بهبود بافت بستنی (از طریق عملکرد پروتئین ها) و امکان افزایش حجم هوای وارد شده به داخل آن دارد. معمولا در فرمولاسیونی حاوی ۱۰% تا ۱۲% چربی، ۱۱% تا ۱۱٫۵% مادة جامد غیر چرب مورد استفاده قرار می گیرد.
• شکر و مواد شیرین کننده: شکر حاصل از نیشکر، چغندر، گلوکز، لاکتوز و قند اینورت برای این منظور مورد استفاده قرار می گیرند. استفاده از این مواد موجب بهبود طعم، افت نقطة انجماد و ایجاد بافت نرمتر و احساس دهانی بهتر می گردد.
• امولسیفایرها: این ترکیبات ۰٫۳% تا ۰٫۵% وزن بستنی را تشکیل می دهند. در صنعت بستنی عمدتا از امولسیفایرهایی مانند استرهای گلیسرول، استرهای قندی، استرهای سوربیتول و استرهای حاصل از منابع دیگر استفاده می شود. امولسیفایرها موجب ایجاد امولسیون از طریق کاهش کشش سطحی و پایداری امولسیون حاصل می گردند.
• پایدارکننده ها: پایدارکننده ماده ای است که زمانی که در آب پخش می گردد، تعداد زیادی مولکول آب را جذب و ثابت کرده و به این ترتیب از حرکت آزادانة این مولکول ها جلوگیری می کند. پایدارکننده ها در دو شکل پروتئینی (شامل ژلاتین، کازئین، آلبومین و گلوبولین) یا کربوهیدراتی (کلوئیدهای دریایی، همی سلولز و ترکیبات سلولزی اصلاح شده) مورد استفاده قرار گرفته و ۰٫۲% تا ۰٫۴% وزن بستنی را تشکیل می دهند.
• طعم دهنده ها: نوع این مواد در انتخاب مصرف کننده تاثیر به سزایی دارد. وانیل، شکلات، توت فرنگی و مغزها مهمترین مواد طعم دهنده در تولید بستنی می باشند.
• مواد رنگی
وزن کردن و اختلاط مواد اولیه: ترکیبات به صورت وزنی یا حجمی اندازه گیری و مخلوط می شوند.
پاستوریزاسیون و هموژنیزاسیون: پاستوریزاسیون به منظور از بین بردن پاتوژن ها و غیر فعال کردن لیپازهای باکتریایی صورت می گیرد. این فرآیند در دمای ۸۳ تا ۸۵سانتی گراد به مدت ۱۵ ثانیه انجام می شود. هدف فرآیند هموژنیزاسیون، کاهش اندازة گویچه های چربی، افزایش سطح، تشکیل غشا و فراهم آوردن امکان استفاده از کره یا خامه در این مرحله می باشد. به کار بردن هموژنیزاسیون دو مرحله ای در تولید بستنی مطلوب تر است (فشار psi2000 تا psi2500). سپس مخلوط تا ۵ºc سرد شده و وارد تانک رسیدن می گردد.
رسیدن:
مخلوط بستنی حداقل به مدت ۴ ساعت در دمای ۲ تا درجه سانتی گراد نگهداری شده تا رسیدن در آن صورت گیرد. این مرحله نقش مهمی در شکل گیری مادة نهایی دارد. در این مرحله، چربی کریستاله شده، آبگیری پروتئین ها و لاکتوز صورت گرفته و اثر پایدار کننده ها ظاهر می شود.
انجماد پیوسته:
در تولید بستنی، فریزرهای پیوسته دارای دو نقش می باشند: وارد کردن هوا به مقدار کنترل شده به داخل مخلوط و انجماد آب داخل مخلوط و تبدیل آن به تعداد زیادی کریستال های کوچک یخ.
مخلوط اولیه، به داخل فریزرهای صفحه خراش پمپ می شود. فرآیند انجماد بسیار سریع بوده و این موضوع سبب تشکیل مقدار زیادی کریستال های کوچک یخ نیز می گردد. همزمان، هوا نیز وارد مخلوط شده و انجماد در ۳- تا۶- درجه سانتی گراد صورت می گیرد.
افزایش حجم، از طریق ورود هوا به داخل بستنی overrun نامیده می شود. معمولا میزان overrun ا۸۰% تا ۱۰۰% است. یعنی به ازای یک لیتر از مخلوط، ۰٫۸ تا ۱ لیتر هوا وارد آن می گردد. بدون وجود هوا، بستنی به شکل یک قطعه یخ سخت در می آید.
بسته بندی، اکسترود کردن و قالب گیری: بسته بندی لیوانی، قیفی و در ظرف با جاگذاری یک ماشین دوار پرکن در خط انجام می پذیرد. این ماشین می تواند پس از پر کردن، محصول را با انواع مغزها میوه ها و شکلات تزئئین نماید سپس محصول از درون یک تونل سفت کننده که دمای آن C?20- است عبور داده می شود.
فراورده های بستنی اکسترود شده پس از خروج از نازل دستگاه در روی سینی قرار داده شده و متعاقبا وارد تونل انجماد می گردند. بستنی اکسترود شده در شکل و اندازه های مختلف در روی سینی یا در داخل لیوان یا قیف یا به صورت لایه های ساندویچی ویفر مانند از میان تونل سفت کننده عبور داده می شوند.
بستنی های چوبی یا بستنی های یخی در ماشین های مخصوص به نام فریزرهای بستنی چوبی ساز همراه با قالب گیری تولید می شوند. بستنی مستقیما از فریزر پیوسته با دمای C?30- خارج می گردد. قالبهای پرشده از میان یک محلول آب نمکی با دمای C?40- عبور داده می شوند.انجماد بستنی در این محل انجام می پذیرد ، چوبها قبل از اینکه محصول به طور کامل منجمد گردد در قالبها قرار داده می شوند. بری خارج کردن محصول منجمد شده از داخل قالب آنها را از میان آب نمک گرم عبور می دهند.
سفت کردن و سردخانه گذاری:
تولید بستنی با عبور آن از تونل انجماد با دمای C?20- و یا قرار دادن در فریزرهای با وزش هوای سرد با دمای C?30- تا C?40- تکمیل می گردد.
منابع
فرهنودی، ف. (۱۳۷۷). صنعت شیر. انتشارات شرکت جهاد تحقیقات و آموزش تهران.
Bylund, G. (1995). Dairy processing handbook. tetrapak processing systems. Available Online at: http://afns.ualberta.ca/courses/Nufs403.
Walstra, P., Guerts, T.J., Noomen, A., Jemella, A., Van Boekel, M.A. (1999). Dairy technology, Principles of milk properties and processes. Marcel Dekker, Inc., 50-70 & 107-124 & 405-415 & 458-515.
airy science.com/history of products. www.