چکیده
بقعه درب امام اصفهان از معدود بناهای باقی مانده از قرن 9 ه.ق و دوره حکومت کوتاه جهانشاه قراقویونلو در اصفهان است این همه که آرامگاه دو تن از امامزادگان، ابراهیم طباطبایی از نبیره های حسن مثنی، فرزند امام مجتبی و دیگری سید علی ملقب به زین العابدین است. اهمیت این بنا به سبب قدمت تاریخی آن، ویژگی های منحصر به فرد معماری و همچنین همسازی بنا با تحولات کالبدی در دوره های مختلف تاریخی است که در این مقاله مورد بررسی قرار می گیرد. از مواردی که بر هوشمندی طراحی و سیر تکامل این بنا دلالت دارد می توان به هماهنگی ویژگی های معماری و نیارشی در بنا اشاره داشت. به عبارت دیگر این مقاله بر این ادعا که معمار بنای درب امام اصفهان، همگام با اصول اجرایی و فنی ساختمان، جنبه های زیبایی شناسانه فضاسازی را در جزئیات و کلیات طرح در نظر داشته، محدودیت های طراحی را که به عنوان چالشی پیش روی او بوده تبدیل به امکان کرده است، صحه می گذارد.
کلید واژه ها: درب امام، کالبد، تحلیل نیروها، گنبد، کاربندی
مقدمه
بقعه درب امام از جمله بناهای نادر بازمانده از حکومت قراقویونلوها در اصفهان است. تمجید و تجلیل بسیاری در باره ویژگی-های تزئینی و کتیبه ها و کاشی کاری ها و گچ بری های نفیس ان بنا گفته شده است. حال آن که خصوصیات معمارانه بنا با توجه به ویژگی های ایستایی و نیارشی آن، در نوع خود قابل تامل است. به بیان دیگر، سیر مطالعاتی در باره بنای درب امام بیشتر به پژوهش های تاریخی و تزئین تمایل داشته تا تحلیل های ساختاری و زیربنایی. لیکن، نگارنده در این مقاله بر آن است در کنار اشاره تفسیری- تاریخی به دو وجه ناشناخته معماری و ایستایی و همخوانی و هماهنگی این بنا بپردازند در حوزه معماری از مطالعات کتابخانه ای و میدانی و در حوزه نیارشی به دلیل کمبود منابع نوشتاری علاوه بر مطالعات کتابخانه ای و میدانی از مصاحبه و مشاوره با اساتید و متخصصان هم بهره برده شده است.
در این تحقیق، در ابتدا با پیش رو نهادن تاریخچه ای از بنا و موقعیت مکانی و اعتباری آن به دست داده می شود، سپس با برشماری مشخصات و ویژگی های کالبدی بقعه سیر تحول بنای مذکور مورد بررسی قرار می گیرد. در ادامه به ویژ گی های نیارشی بنا اشاره شده، چگونگی انتقال و خنثی شدن نیروهای سازه ای از کلیات تا جزئیات بنا مورد تحلیل واقع می شود. در پایان با بیان مثال هایی چند، بر بینش خلاق معمار بنای درب امام در پیوند تفکر سازه ای و زیبایی شناسانه تاکید می ورزد و مذکر این نکته می گردد که بقعه درب امام حاصل تفکری جامع نگر است که در آن سازه به منزلۀ معماری و معماری به مثابه سازه اعمال شده است و با درآمیختن آنها نه تنها بر نواقص و محدودیت ها فائق آمده بلکه از آنها برای ایجاد فضایی مبتکرانه و خلاقانه استفاده شده است.
تاریخچه بنا
ساختمان بنا به سال 857 هـ ق (1453 م) در زمان پادشاهی کوتاه مدت جهانشاه قراقویونلو به فرمان جلال الدین صفرشاه انجام گرفته و آرامگاه دو امام زاده، ابراهیم بطحا و زین العابدین. و یادگاری از قرن نهم هجری و دوره ترکمانان است. این دوره یکی از ادوار مهم تاریخ ایران بعد از اسلام است. ترکمانان که در اصل از ترکان غز(اوغز) هستند به احتمال زیاد در زمان سلجوقیان به غرب ایران آمدند. حملات مغول مدتی کوشش و زیاده طلبی این قوم را متوقف ساخت، اما پس از ضعف ایلخانان مغول، ترکمانان در نواحی غرب و شمال غرب ایران نیرو گرفتند. تیمور با مغلوب ساختن بایزید عثمانی (دشمن نیرومند ترکمانان) به آنان فرصتی تازهِ بخشید تا به ایجاد مراکز قدرت در این نواحی بپردازند، سلسله های قراقوینلو و آق قوینلو بساط حکومت گستردند و ضمنا دست به جدال و کشمکش با یکدیگر زدند، تا زمانی که حکومت صفویه ظهور کرد (خردمند، 1375).
اعتبار محله
یکی از محلات بسیار قدیمی اصفهان به نام سنبلان (سنبلستان) اشتهار دارد. نام این محله را چنبلان، جمیلان، چملان، چلمان و حتی کمبران نیز گفته اند. باغات، اشجار و چاه های آب متعدد در کنار مناطق مسکونی این محله بوده که رونق خاصی می بخشیده است (ریاحی، 1392). از گذشته های دور به ویژه از دوران صفویه به بعد وجود سادات امامی در این محله اعتبار خاصی بدان بخشیده بود.
موقعیت بنا در محله
مجموعه درب امام تقریباَ در محدوده میانی محله های قدیم و با سابقه شهر اصفهان قرار دارد. این بنا از طرف شمال به سنبلستان، از جنوب به محله جماله و خیابان جمال الدین عبد الرزاق، از جانب مشرق به حمام وزیر و محله دردشت و از مغرب به تل عاشقان و دروازه نو محدود و متصل است (شکل 1).
شکل 1- دسترسی های مجموعه درب امام از معابر مجاور.
(ماخذ: مرکز اسناد و مدارک میراث فرهنگی: 1391)
مشخصات بنای تاریخی درب امام
بنای درب امام یکی از زیباترین و کامل ترین آثار تاریخی ایران در از حیث معماری و کاشیکاری و طراحی و خطاطی است. قدیمی ترین قسمت درب امام که همانن قسمت اصلی آن باشد یادگاری از قرن نهم هجری و دوره ترکمانان است (خردمند، 1375).
بقعه درب امام دارای دو گنبد بزرگ و کوچک، دو سر در و سه صحن است (شکل 2 و 5). ارتباط صحن شمالی با صحن شرقی و غربی از طریق بالاخانه در شرق و ساباط در غرب ممکن است.
شکل 2- موقعیت صحنها و سردرها و گنبدها در پلان بام.
(ماخذ: نگارنده) صحن شمالی که از زیباترین صحن های سه گانه درب امام است با پشت بغل های کاشیکاری تزئین شده (شکل 3). در ضلع غربی این صحن مسجد سعید بن جبیر قرار دارد که دارای دری بسیار قدیمی است.
شکل 3- صحن شمالی درب امام
(ماخذ: نگارنده) صحن شرقی بنا نیز دارای پشت بغل های کاشیکاری است. صحن غربی بنای درب امام نمای خارجی بقعه و دیوارهای مجاور آن به سمت صحن، دارای پشت بغل های کاشیکاری است و ایوان های مشرف به این صحن با مقرنس های زیبای گچی مزین شده است. در ایوان وسط این ضلع درها و پنجره های نفیسی نصب شده بوده است که بعضی از آنها هنوز موجود است (شکل 4).
شکل 4- پلان و دیدها به صحنهای درب امام.
(ماخذ: نگارنده) از دو سر در بنای درب امام، یکی مربوط به دوره جهانشاه قراقوینلو ( 857 ه.ق) است که دارای کاشیکاری نفیس و از شاهکارهای تزیینات ایرانی است که در ضلع شمالی بنا و مشرف به صحن شمالی آن است (هنرفر :1350) (شکل 5). شایان ذکر است بنا در حال حاضر دارای یک ورودی مشترک زنانه و مردانه است که در صحن شرقی واقع شده است.
شکل 5- موقعیت سردرهای بنا در الف)چشم انداز پرنده ب)پلان.
(ماخذ: نگارنده) هر دو گنبد بنا از کاشی پوشیده شده و کاشی های گنبد بزرگ بسیار نفیس است. تاریخ ساختمان دو گنبد بزرگ و کوچک متفاوت است. گنبد بزرگ به قرن نهم هجری و گنبد کوچک اواخر قرن یازدهم هجری در سال 1081 ه.ق ساخته شده است (هنرفر، 1350). دو گنبد به ظاهر در یک راستا بنا شده اند اما در اصل حدود 80 سانتی متر در افق و 60 سانتی متر به طور قائم اختلاف راس دارند (شکل 6).
شکل 6- اختلاف راس دو گنبد درب امام.
(ماخذ: نگارنده) شناخت کالبدی بنا
بنای درب امام شامل دو گنبدخانه بزرگ و کوچک است و اتاق هایی در دو طرف گنبدخانه ها به مثابه دهلیزهای پیرامونی آن قرار دارند که هر کدام حاوی کیفیتی ویژه است (شکل 7). تنوع در شیوه طرح بنا هم در برش افقی و هم در برش های قائم به خوبی آشکار است.
شکل 7- پلان و مقاطع بنای درب امام.
(ماخذ: پیرنیا: 1386 :264) روند تکاملی طرح بنا از ابتدای ساخت در دوره حکومت آق قویونلوها و پس از آن در دوره صفوی تاکنون شامل تغییرات چشمگیری بوده است (جدول 1). گاه این تغییرات کلی و به صورت انضمام فضاهایی به بنا، و گاه به صورت جزئی و تغییر عملکرد اتاقها به مثابه ورودی بنا بوده است.
نظام نیارشی بنا
سامانه ایستایی بنای درب امام فشاری (طاقی) است. عملکرد این نوع سازه ها بر مبنای انتقال سریع نیروی وزن زیاد به شالوده و کم کردن تأثیر خمش است. این سازه ها دارای مقاومت فشاری نسبتاَ زیادی هستند، ولی در برابر کشش مقاومت چندانی ندارند. از این رو کنترل جرم جرزها نیروها و رانش طاق و گنبدها ب را انجام می دهد.
سازه گنبد
گنبدهای ایران به دلایلی از قبیل سبک کردن، عایق و بنا، ساختن گنبد بلندتر و معظم تر، خنثی کردن نیروهای رانشی و انعکاس صدای زیر گنبد از دو پوسته ساخته شده است؛ پوسته درونی و پوسته بیرونی (اولیاء، 1387). پوشـش درونی گنـبد به سـمت فـضای داخلی دارد و سـطح خارجی اش مـعمولاً مضرس و به صورت پله پله ساخته می شود (شکل 8 و 9). پوشش درونی «آهیانه» و پوشش بیرونی را «خود» می نامند.
شکل 8- جزئیات اجرایی خود گنبد.
(ماخذ: اولیاء :1387)
شکل 9- جزئیات دو پوسته مضرس گنبد.
(ماخذ: اولیاء :1387) نحوه قرارگیری خود بر آهیانه به سه صورت است:
1- گنبدهای دو پوسته پیوسته، که در آنها دو پوسته کاملاَ به هم پیوسته است و خود بلافاصله روی آهیانه قرار می گیرد. مثل گنبد مسجد شیخ لطف الله در اصفهان.
2- گنبدهای دوپوسته پیوسته میان تهی، که در آنها آهیانه و خود تا زاویه ۵/۲۲ درجه، نسبت به سطح افقی، کاملاً به هم پیوسته اند و از این قسمت به بعد دو پوسته تدریجاً از هم فاصله می گیرند و جدا از یکدیگر می کنند. گنبد مسجد جامع اردستان و بسیاری از گنبدهای قرن هشتم هجری به این صورت ساخته شده است.
3- گنبدهای دو پوسته گسسته، در چنین ترکیبی، خود و آهیانه کاملاً از هم جدا هستند و فاصله زیادی از هم دارند. در این گنبدها برای نگه داشتن خود روی آهیانه دیوارک هایی روی می سازند تا خود روی آن سوار شود این دیوا ک ها به نام خشخاشی (پره) معروف است.برای این کار، هر دو پره مقابل را به هم وصل کرده و در آخر کار همه را در مرکز مهر می-کنند تا از نظر تقسیم بارها و نیروهای وارد بر گنبد دوپوسته، با هم کار کنند و در مجموع گنبد یکپارچه شود .دو گنبد بنای درب امام از نوع دو پوسته گسسته است(شکل 10).
شکل 10- مقطع پرسپکتیو بنای درب امام.
(ماخذ: نگارنده) خشخاشی ها معمولاً ۸ عدد تایی است. در حد فاصل بین خـود و آهـیانه، یک گردن قـرار می گـیرد که در صـورت فـاصله زیاد، این گردن گریو نامیده می شود. گریو مخروطی ناقص نزدیک به استوانه است که تا حدود زیادی جلوی رانش و لگد زدن طاق را می گیرد (پیرنیا،137 :86- 63) .
کاربندی
کاربندی یا کاربست نوعی گوشه سازی است که درآن بی آنکه ارتفاع گنبد زیاد شود تبدیل چهارگوش بشن گنبد به دایره میسر می شود. طرز کار کاربندی همانند طاق بندی به این ترتیب است که با اجرای هشت طاق در گوشه ها و وسط دهانه زمینه مربع را به هشت گوش تبدیل می کنند؛ از این مرحله به بعد با اجرای یک کاربندی روی این طاق ها هشت ضلعی یکباره به ۳۲ ضلعی تبدیل می شود و برای ساختن گنبد ،کافیست که گریو را روی تیزه های کاربندی گریو را بگذارند تا گنبد روی آن سوار شود. یک کاربندی معمولی از بخش های زیر متشکل شده است :
۱ـ یک دسته سنبوسه(مثلث های منحنی الاضلاع) که بالاترین قسمت کاربندی را تشکیل می دهند .
۲ـ یک یا چند ردیف شاپرک (چهارضلعی های منحنی الاضلاعی) که قسمت های میانی را درست می کنند.
۳ـ )یک دسته پا باریک)( چهارضلعی های انتهایی که منتهی به پا طاق می شود) (شکل 11) .
شکل 11- بخشهای مختلف کاربندی.
(ماخذ: اولیاء :1387) در کاربندی یزدی فرم کاربندی تا جایی که ممکن است ساده می شود و از تعداد شاپرکی ها کاسته می شود به حدی که گاهی به کلی شاپرکی ها، حذف شده و روی پا باریک ها سنبوسه سوار می کنند. در این وضعیت پا باریک ها از وسط نصف شده و در دو نیمه با یکدیگر فصل مشترک خطی پیدا می کنند. به هر یک از این نیمه های پا باریک سوسنی گویند .از مدارک موجود جای از آن است که این شیوه کاربندی، را معمارانی که برای جهانشاه قراقویونلو (همزمان با ساخت درب امام) کار می کردند به کاشان آورده و رایج ساختند به طوری که اکثر گنبدهای قرن هشتم روی طاق بندی سوارند (پیرنیا:1370 :54- 50). از آن جمله است گنبد بزرگ درب امام که بر کاربندی و مقرنس بر پایه ستاره، شکل گرفته است (شکل 12).
شکل 12- کاربندی یزدی در گنبدخانه بزرگ درب امام.
(ماخذ: نگارنده) تحلیل سازه درب امام
با زیاد شدن جرم از نوک گنبد، نیروی وزن بیشتر شده و با انحنای گنبد نیروی رانشی به سمت بیرون توزیع می شود که تا حدودی در جرم گریو خنثی می گردد. خشخاشی های گنبد نیز به تحمل بار و جلوگیری از رانش گنبد کمک می کنند. مقداری از نیروهای حاصل از رانش گنبد بزرگ با رانش معکوس گنبد کوچک خنثی می گردد. نیروها به جرزها و سپس به زمین منتقل می شوند و بدین ترتیب بخشی از نیروی رانشی از طریق تویزه ها و طاق های پیرامونی خنثی می گردد (شکل 13).
شکل 13- تحلیل فنی جبهه غربی و شمالی
(ماخذ: نگارنده) راستای نیروهای داخلی عناصر سازه ای بنا با فرم قوس ها نزدیکی دارد. راستای بردار نیرو در گنبدها، نیم گنبدها شعاعی، در تویزه ها و طاقها دو طرفه است. در چالش بین نیروهای رانشی از گنبد بزرگ و کوچک و نیروهای تدافعی برای مقابله با آنها از طرف گنبدها و طاق های اطراف باید مجموع نیروهای افقی و عمودی و همچنین گشتاور حاصل از نیروها صفر باشد. در غیر این صورت بنا از حالت تعادل خارج شده به یک یا چند طرف مایل می شود و ممکن است با خطر ویرانی مواجه گردد.
در اینجا برخی جرزها وظیفه خنثی کردن نیروی رانشی حاصل از مجموعه طاق ها و گنبدها را دارند، به این منظور، در برخی قسمت ها جرز ضخیم در نظر گرفته شده تا از طریق افزایش مؤلفه افقی و وزن موجود با نیروی مایل وارده، مقابله شود (شکل 14).
شکل 14- توزیع نیروهای داخلی در: الف) جبهه شرقی و جنوبی ب) جبهه غربی و شمالی درب امام.
(ماخذ: نگارنده) گنبد بزرگ، مؤلفه افقی پرقدرتی از مرکز به محیط خود پراکنده می کند. گنبد کوچک نیز مولفه افقی کوچکتری به نسبت گنبد بزرگ به اطراف وارد می کند و بدین سبب قسمتی از رانش گنبد بزرگ در جرز بین این دو خنثی می گردد (شکل 15).
شکل 15- توزیع مولفه افقی نیروها در سازه.
(ماخذ: نگارنده) در سمت شرق گنبد بزرگ تویزه ای در راستای میانی قرار دارد که به همراه دو طاقی که در دوطرف آن زده شده اند نیروهای نیمه راست گنبد را به تویزه ها و جرزهای اطراف منتقل می کنند. این عمل باعث می شود که برای خنثی نمودن نیروها از تویزه ها تمهیداتی به عمل آید تا جهت نیرو عوض شده رانش خنثی گردد. تویزه ها نیروها را به جرزهایی که با هم تشکیل دو لوله در دو طرف می دهند انتقال می دهد. این لوله ها همچون لوله های ساختمان های بلند با پیوستگی جرمی و فرمی و افزایش مولفه افقی همچون پایه های ضخیم محکم عمل کرده، از رانش بنا به سمت بیرون جلوگیری می کنند (دکتر اولیا: 1387) (شکل 16).
شکل 16- آرایش لوله ای شکل جرزها در پلان.
(ماخذ: نگارنده) در ناحیه غربی گنبد بزرگ، نیروی رانش با نیم گنبدهایی که بارشان را بر تویزه های تعبیه شده بر جرزهای ضخیم به عنوان پشت بند وارد می سازند، خنثی می گردد. در ایوان شمال غرب به علت عمق زیاد ایوان از دو تویزه استفاده شده. و در ایوان جنوب غربی گنبد نیز نیم تویزه هایی به تویزه اصلی تکیه داده شده اند که فضای بین آنها پوشش داده شده، طاق خوانچه پوش را بنا کرده اند. علت آن شاید مقابله با نیروی رانشی باشد که از پوشش فضای پشتی بر آن وارد می شود (شکل 17).
در قسمت شمالی مجموعه ای از نیم گنبدهای متکی بر تویزه که به سان کمربندی نوار شمالی بنا را در برگرفته اند نیرو ها را خنثی می کند. ضلع جنوبی بنا شامل نیم گنبدی برای دفع نیروی رانش اتاق پشتی و همچنین جرز ضخیمی برای مقابله با نیروهای رانشی دهلیز الحاقی است (شکل 17).
شکل 17- نوع طاقها در جبهه جنوبی و غربی.
(ماخذ: نگارنده) تمهیدات معمارانه بنا و ارتباط آن با سازه:
نظم پیچیده و فقدان تقارن کلی در طرح بنا
یکی از ویژگی های برجسته و متمایز در طرح بنای درب امام، ساختار پیچیده آن است. کلیت برش افقی بنای درب امام فاقد محور یا مرکز تقارن است و آن تنها از تقارن های جزئی بهره برده است. حتی در بعضی بخش ها جرزها در امتداد یکدیگر نبوده، از تقید مکانی آزادند. عوامل فراوانی ممکن است در این امر دخالت داشته اما نمی توان با قطعیت آنها را عنوان کرد. شاید بتوان مواردی اعم از تغییر و تحولات کالبدی و الحاقات و بازسازی ها در دوره های مختلف تاریخی را دلیل این امر دانست که این نکته خود به نوعی مبین هم سازی بنا با دگرگونی های دوره ای، و اندیشمندی و مهارت معماران در الحاق و اجرای بخش هایی سازگار با بنا است . به عنوان مثال هم راستا نبودن مرکز دو گنبد را می توان به علت تفاوت زمانی اجرای آنها دانست. همان طور که قبلا ذکر شد، گنبد بزرگ مربوط به قرن 9ه.ق است در حالی که گنبد کوچک در اواخر قرن 11 ه.ق احداث شده است که متعاقب آن دهلیزی در سمت راست این گنبد ساخته می شود.
زیباسازی و نگرش ساختاری به حل قناسی و کج راهی ها
از مواردی که در بسیاری از بناهای معماری ایران دیده می‌شود قناسی و کجراهی در یک یا چند جبهه بناست. در این‌گونه موارد معمار با مهارت تمام قناسی زمین را در آن جبهه ها گم می کند. چنین می نماید که در ذهن معمار نقشه یک بنای کامل در محدوده ای متناسب به عنوان جوهر اولیه یک بنا نقش بسته بود و او با توجه به امکانات محلی قسمتی از آن صورت تکامل یافته را به کار برده است. (صارمی و رادمرد: 1376)
نکته قابل توجه در این بنا آن است که پلان گنبدخانه بزرگ متقارن نبوده و از حیث هندسه، دارای قناسی هایی در است.بدین صورت تورفتگی های ضلع شمالی و جنوبی آن یکسان نیست. این ویژگی در اضلاع، شرقی و غربی نیز مشهود است به طوری که اختلاف میزان تورفتگی در این اضلاع فاحش و غیر قابل چشم پوشی است. در اینجا معمار چیره دست این قناسی های، به نوعی فرصت مبدل کرده و با تنوع در گوشه سازی ها و مهارت در طاق زنی ها آن را به گونه ای پیچیده در بنا حل کرده، به گونه ای مبهم سعی در پوشاندن این قناسی ها داشته است (شکل 18).
شکل 18- الف)پوشش قناسی ها با مقرنس و کاربندی داخل گنبدخانه بزرگ درب امام
ب)مقطع عرضی گنبدخانه بزرگ.
(ماخذ: نگارنده)
مواردی از این دست را شاید بتوان در طراحی خانه ها نیز دید، آنجا که محدودیت هایی در هندسه زمین باعث ایجاد پخ ها و شکستگی ها و معمار با بینش کمال گرای خود در محو کردن قناسی ها در جرزها سعی می کند و بدین ترتیب نظم فضایی موجود در بنا را بر هم نزده و به زیبایی بصری توجه کافی دارد.
بینش کل نگر در ترکیب سازه و معماری
از تمهیدات به کار رفته در گنبدخانه بنای درب امام، همچنین می توان به بینش معمار نسبت به مسائل فنی و اجرایی ساختمان پی برد. در واقع، معمار سنتی با نگرشی کل نگر سازه را به مثابه معماری و معماری آمیخته با سازه می انگاشته؛ به طوری که از شیوه کاربست یا کاربندی که خود در پوشش فضایی مذکور جنبه ساختمانی و اجرایی در پوشش فضای مذکور دارد، در تزیین و آراستگی و فضاسازی بنا بهره برده است.
نتیجه گیری
در این مقاله ابتدا ویژگی های معماری و مبنای سازه ای بقعه درب امام اصفهان به صورت جداگانه مورد بررسی قرار گرفته است. جزئیات و مختصات این بنا اعم از تاریخچه و موقعیت و اعتبار و مشخصات کالبدی آن شرح داده شد به و چگونگی توزیع نیروها و ترفندهای سازه ای در جزء جزء بنا مورد تحلیل و برسی شد. سپس با نگاهی ترکیبی به اصول معمارای و ویژگی ها سازهای، همه جنبه های زیبایی شناسی آن، بر اساس قواعد فنی و ساختمانی، ترکیب فضایی مجموعه درب امام حکایت می کند از نوعی بی نظمی در عین نظم و قاعده مندی است. چنان که تصور عینیت یافتن بنایی با محدودیت های ساختمانی و مصالح (فشاری)، به دوره ها و اعصار گذشته بدین ترتیب سلب می گردد. اما چنان که مشهود است بنا، نه به ناگزیری بلکه با نگرشی خلاقانه و مبتکرانه بر دیدگاهی جامع نگر مبتنی است؛ نگرشی که حاکی از تعریف هنر به صورت تبدیل تهدید به فرصت و فرصت به امکان است و از جهان بینی اسلامی او منتج می شود (اولیاء: 1387). به عبارت دیگر معمار بنای درب امام جنبه های سازه ای و فنی بنا را در راه نیل به فضایی زیبا و باکیفیت به خدمت. قناسی ها و ناموزونی-ها در آرایش جرزها تهدیدی بوده که نهایتا به فرصتی برای بروز و ظهور جنبه های زیبایی شناسانه طراحی فضا بدل گردیده است و در نیل به این هدف نه مسائل فنی و نیارشی را نادیده گرفته شده و نه کیفیت های فضایی قربانی فنون و روش های ساخت شده است. بلکه با درآمیختن هر دو توانسته فضایی بیافریند که از چشم بیننده کج راهی ها و ناموزونی ها، به دور بماند و فضا در نظر او به صورت یکدست و با نظمی سنجیده جلوه گر شود.
تقدیر و تشکر
در این جا لازم است از دقت و عنایت سید امیر مهرداد حجازی در تایید بخش تحلیل های سازه ای تشکر ویژه به عمل آورده شود.
پی‌نوشت‌ها:
1. پژوهشگر، معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد خوراسگان (اصفهان)، گروه معماری، اصفهان، ایران.
2. نویسنده مسئول: E-mail: maryammassahi@yahoo.com
3. استادیارگروه معماری، دانشکده معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد خوراسگان (اصفهان)، گروه معماری، اصفهان، ایران.
منابع و مآخذ
«پایگاه اطلاعات نقش جهان»، مرکز اسناد ومدارک میراث فرهنگی، قابل دسترس در: http://docs.ichodoc.ir/ (15/ 3/ 1391).
اولیاء، محمدرضا .(1387). درس گفتارهای مرمت، دانشکده هنر و معماری دانشگاه سراسری یزد.
پیرنیا، محمد کریم .(1370). «گنبد در معماری ایران» اثر، شماره 20، صص 133-20.
پیرنیا، محمد کریم .(1384). سبک شناسی معماری ایران، تدوین غلامحسین معماریان، تهران: سروش دانش، چ 4.
خردمند، هدی. (1375). «پژوهشی در زمینه مجموعه تاریخی درب امام» فرهنگ اصفهان، شماره 2، صص 91-79.
ریاحی، محمد حسین، «سعیدبن جبیربن هشام اسدی»، اطلس فرهنگی استان اصفهان، قابل دسترس در: http://www.atlas-ef.com/atlas/CulturalAtlas/figuresdetails/?o_id=12#_ftnref24 (16/5 /1392).
صارمی، علی‌اکبر و تقی رادمهر. (1376). ارزش‌های پایدار در معماری ایران، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، چ 1.
گدار، آندره (1385) آثار ایران، ترجمه ابالحسن سروقد مقدم، مشهد: نشر پژوهش های اسلامی، چ 4، ج 2.
هنرفر، لطف الله (1350) گنجینه آثار اصفهان، تهران: چاپخانه زیبا، چ 2.
درصورت مشاهده نشدن عکس ها میتونیدفایل زیر رو دانلود کنید.
بقعه درب امام اصفهان از معدود بناهای باقی مانده از قرن 9 ه.ق و دوره حکومت کوتاه جهانشاه قراقویونلو در اصفهان است این همه که آرامگاه دو تن از امامزادگان، ابراهیم طباطبایی از نبیره های حسن مثنی، فرزند امام مجتبی و دیگری سید علی ملقب به زین العابدین است. اهمیت این بنا به سبب قدمت تاریخی آن، ویژگی های منحصر به فرد معماری و همچنین همسازی بنا با تحولات کالبدی در دوره های مختلف تاریخی است که در این مقاله مورد بررسی قرار می گیرد. از مواردی که بر هوشمندی طراحی و سیر تکامل این بنا دلالت دارد می توان به هماهنگی ویژگی های معماری و نیارشی در بنا اشاره داشت. به عبارت دیگر این مقاله بر این ادعا که معمار بنای درب امام اصفهان، همگام با اصول اجرایی و فنی ساختمان، جنبه های زیبایی شناسانه فضاسازی را در جزئیات و کلیات طرح در نظر داشته، محدودیت های طراحی را که به عنوان چالشی پیش روی او بوده تبدیل به امکان کرده است، صحه می گذارد.
کلید واژه ها: درب امام، کالبد، تحلیل نیروها، گنبد، کاربندی
مقدمه
بقعه درب امام از جمله بناهای نادر بازمانده از حکومت قراقویونلوها در اصفهان است. تمجید و تجلیل بسیاری در باره ویژگی-های تزئینی و کتیبه ها و کاشی کاری ها و گچ بری های نفیس ان بنا گفته شده است. حال آن که خصوصیات معمارانه بنا با توجه به ویژگی های ایستایی و نیارشی آن، در نوع خود قابل تامل است. به بیان دیگر، سیر مطالعاتی در باره بنای درب امام بیشتر به پژوهش های تاریخی و تزئین تمایل داشته تا تحلیل های ساختاری و زیربنایی. لیکن، نگارنده در این مقاله بر آن است در کنار اشاره تفسیری- تاریخی به دو وجه ناشناخته معماری و ایستایی و همخوانی و هماهنگی این بنا بپردازند در حوزه معماری از مطالعات کتابخانه ای و میدانی و در حوزه نیارشی به دلیل کمبود منابع نوشتاری علاوه بر مطالعات کتابخانه ای و میدانی از مصاحبه و مشاوره با اساتید و متخصصان هم بهره برده شده است.
در این تحقیق، در ابتدا با پیش رو نهادن تاریخچه ای از بنا و موقعیت مکانی و اعتباری آن به دست داده می شود، سپس با برشماری مشخصات و ویژگی های کالبدی بقعه سیر تحول بنای مذکور مورد بررسی قرار می گیرد. در ادامه به ویژ گی های نیارشی بنا اشاره شده، چگونگی انتقال و خنثی شدن نیروهای سازه ای از کلیات تا جزئیات بنا مورد تحلیل واقع می شود. در پایان با بیان مثال هایی چند، بر بینش خلاق معمار بنای درب امام در پیوند تفکر سازه ای و زیبایی شناسانه تاکید می ورزد و مذکر این نکته می گردد که بقعه درب امام حاصل تفکری جامع نگر است که در آن سازه به منزلۀ معماری و معماری به مثابه سازه اعمال شده است و با درآمیختن آنها نه تنها بر نواقص و محدودیت ها فائق آمده بلکه از آنها برای ایجاد فضایی مبتکرانه و خلاقانه استفاده شده است.
تاریخچه بنا
ساختمان بنا به سال 857 هـ ق (1453 م) در زمان پادشاهی کوتاه مدت جهانشاه قراقویونلو به فرمان جلال الدین صفرشاه انجام گرفته و آرامگاه دو امام زاده، ابراهیم بطحا و زین العابدین. و یادگاری از قرن نهم هجری و دوره ترکمانان است. این دوره یکی از ادوار مهم تاریخ ایران بعد از اسلام است. ترکمانان که در اصل از ترکان غز(اوغز) هستند به احتمال زیاد در زمان سلجوقیان به غرب ایران آمدند. حملات مغول مدتی کوشش و زیاده طلبی این قوم را متوقف ساخت، اما پس از ضعف ایلخانان مغول، ترکمانان در نواحی غرب و شمال غرب ایران نیرو گرفتند. تیمور با مغلوب ساختن بایزید عثمانی (دشمن نیرومند ترکمانان) به آنان فرصتی تازهِ بخشید تا به ایجاد مراکز قدرت در این نواحی بپردازند، سلسله های قراقوینلو و آق قوینلو بساط حکومت گستردند و ضمنا دست به جدال و کشمکش با یکدیگر زدند، تا زمانی که حکومت صفویه ظهور کرد (خردمند، 1375).
اعتبار محله
یکی از محلات بسیار قدیمی اصفهان به نام سنبلان (سنبلستان) اشتهار دارد. نام این محله را چنبلان، جمیلان، چملان، چلمان و حتی کمبران نیز گفته اند. باغات، اشجار و چاه های آب متعدد در کنار مناطق مسکونی این محله بوده که رونق خاصی می بخشیده است (ریاحی، 1392). از گذشته های دور به ویژه از دوران صفویه به بعد وجود سادات امامی در این محله اعتبار خاصی بدان بخشیده بود.
موقعیت بنا در محله
مجموعه درب امام تقریباَ در محدوده میانی محله های قدیم و با سابقه شهر اصفهان قرار دارد. این بنا از طرف شمال به سنبلستان، از جنوب به محله جماله و خیابان جمال الدین عبد الرزاق، از جانب مشرق به حمام وزیر و محله دردشت و از مغرب به تل عاشقان و دروازه نو محدود و متصل است (شکل 1).
مشخصات بنای تاریخی درب امام
بنای درب امام یکی از زیباترین و کامل ترین آثار تاریخی ایران در از حیث معماری و کاشیکاری و طراحی و خطاطی است. قدیمی ترین قسمت درب امام که همانن قسمت اصلی آن باشد یادگاری از قرن نهم هجری و دوره ترکمانان است (خردمند، 1375).
بقعه درب امام دارای دو گنبد بزرگ و کوچک، دو سر در و سه صحن است (شکل 2 و 5). ارتباط صحن شمالی با صحن شرقی و غربی از طریق بالاخانه در شرق و ساباط در غرب ممکن است.
(ماخذ: نگارنده)
(ماخذ: نگارنده)
(ماخذ: نگارنده)
(ماخذ: نگارنده)
(ماخذ: نگارنده)
بنای درب امام شامل دو گنبدخانه بزرگ و کوچک است و اتاق هایی در دو طرف گنبدخانه ها به مثابه دهلیزهای پیرامونی آن قرار دارند که هر کدام حاوی کیفیتی ویژه است (شکل 7). تنوع در شیوه طرح بنا هم در برش افقی و هم در برش های قائم به خوبی آشکار است.
(ماخذ: پیرنیا: 1386 :264)
نظام نیارشی بنا
سامانه ایستایی بنای درب امام فشاری (طاقی) است. عملکرد این نوع سازه ها بر مبنای انتقال سریع نیروی وزن زیاد به شالوده و کم کردن تأثیر خمش است. این سازه ها دارای مقاومت فشاری نسبتاَ زیادی هستند، ولی در برابر کشش مقاومت چندانی ندارند. از این رو کنترل جرم جرزها نیروها و رانش طاق و گنبدها ب را انجام می دهد.
سازه گنبد
گنبدهای ایران به دلایلی از قبیل سبک کردن، عایق و بنا، ساختن گنبد بلندتر و معظم تر، خنثی کردن نیروهای رانشی و انعکاس صدای زیر گنبد از دو پوسته ساخته شده است؛ پوسته درونی و پوسته بیرونی (اولیاء، 1387). پوشـش درونی گنـبد به سـمت فـضای داخلی دارد و سـطح خارجی اش مـعمولاً مضرس و به صورت پله پله ساخته می شود (شکل 8 و 9). پوشش درونی «آهیانه» و پوشش بیرونی را «خود» می نامند.
(ماخذ: اولیاء :1387)
(ماخذ: اولیاء :1387)
1- گنبدهای دو پوسته پیوسته، که در آنها دو پوسته کاملاَ به هم پیوسته است و خود بلافاصله روی آهیانه قرار می گیرد. مثل گنبد مسجد شیخ لطف الله در اصفهان.
2- گنبدهای دوپوسته پیوسته میان تهی، که در آنها آهیانه و خود تا زاویه ۵/۲۲ درجه، نسبت به سطح افقی، کاملاً به هم پیوسته اند و از این قسمت به بعد دو پوسته تدریجاً از هم فاصله می گیرند و جدا از یکدیگر می کنند. گنبد مسجد جامع اردستان و بسیاری از گنبدهای قرن هشتم هجری به این صورت ساخته شده است.
3- گنبدهای دو پوسته گسسته، در چنین ترکیبی، خود و آهیانه کاملاً از هم جدا هستند و فاصله زیادی از هم دارند. در این گنبدها برای نگه داشتن خود روی آهیانه دیوارک هایی روی می سازند تا خود روی آن سوار شود این دیوا ک ها به نام خشخاشی (پره) معروف است.برای این کار، هر دو پره مقابل را به هم وصل کرده و در آخر کار همه را در مرکز مهر می-کنند تا از نظر تقسیم بارها و نیروهای وارد بر گنبد دوپوسته، با هم کار کنند و در مجموع گنبد یکپارچه شود .دو گنبد بنای درب امام از نوع دو پوسته گسسته است(شکل 10).
(ماخذ: نگارنده)
کاربندی
کاربندی یا کاربست نوعی گوشه سازی است که درآن بی آنکه ارتفاع گنبد زیاد شود تبدیل چهارگوش بشن گنبد به دایره میسر می شود. طرز کار کاربندی همانند طاق بندی به این ترتیب است که با اجرای هشت طاق در گوشه ها و وسط دهانه زمینه مربع را به هشت گوش تبدیل می کنند؛ از این مرحله به بعد با اجرای یک کاربندی روی این طاق ها هشت ضلعی یکباره به ۳۲ ضلعی تبدیل می شود و برای ساختن گنبد ،کافیست که گریو را روی تیزه های کاربندی گریو را بگذارند تا گنبد روی آن سوار شود. یک کاربندی معمولی از بخش های زیر متشکل شده است :
۱ـ یک دسته سنبوسه(مثلث های منحنی الاضلاع) که بالاترین قسمت کاربندی را تشکیل می دهند .
۲ـ یک یا چند ردیف شاپرک (چهارضلعی های منحنی الاضلاعی) که قسمت های میانی را درست می کنند.
۳ـ )یک دسته پا باریک)( چهارضلعی های انتهایی که منتهی به پا طاق می شود) (شکل 11) .
(ماخذ: اولیاء :1387)
(ماخذ: نگارنده)
با زیاد شدن جرم از نوک گنبد، نیروی وزن بیشتر شده و با انحنای گنبد نیروی رانشی به سمت بیرون توزیع می شود که تا حدودی در جرم گریو خنثی می گردد. خشخاشی های گنبد نیز به تحمل بار و جلوگیری از رانش گنبد کمک می کنند. مقداری از نیروهای حاصل از رانش گنبد بزرگ با رانش معکوس گنبد کوچک خنثی می گردد. نیروها به جرزها و سپس به زمین منتقل می شوند و بدین ترتیب بخشی از نیروی رانشی از طریق تویزه ها و طاق های پیرامونی خنثی می گردد (شکل 13).
(ماخذ: نگارنده)
در اینجا برخی جرزها وظیفه خنثی کردن نیروی رانشی حاصل از مجموعه طاق ها و گنبدها را دارند، به این منظور، در برخی قسمت ها جرز ضخیم در نظر گرفته شده تا از طریق افزایش مؤلفه افقی و وزن موجود با نیروی مایل وارده، مقابله شود (شکل 14).
(ماخذ: نگارنده)
(ماخذ: نگارنده)
(ماخذ: نگارنده)
در قسمت شمالی مجموعه ای از نیم گنبدهای متکی بر تویزه که به سان کمربندی نوار شمالی بنا را در برگرفته اند نیرو ها را خنثی می کند. ضلع جنوبی بنا شامل نیم گنبدی برای دفع نیروی رانش اتاق پشتی و همچنین جرز ضخیمی برای مقابله با نیروهای رانشی دهلیز الحاقی است (شکل 17).
(ماخذ: نگارنده)
نظم پیچیده و فقدان تقارن کلی در طرح بنا
یکی از ویژگی های برجسته و متمایز در طرح بنای درب امام، ساختار پیچیده آن است. کلیت برش افقی بنای درب امام فاقد محور یا مرکز تقارن است و آن تنها از تقارن های جزئی بهره برده است. حتی در بعضی بخش ها جرزها در امتداد یکدیگر نبوده، از تقید مکانی آزادند. عوامل فراوانی ممکن است در این امر دخالت داشته اما نمی توان با قطعیت آنها را عنوان کرد. شاید بتوان مواردی اعم از تغییر و تحولات کالبدی و الحاقات و بازسازی ها در دوره های مختلف تاریخی را دلیل این امر دانست که این نکته خود به نوعی مبین هم سازی بنا با دگرگونی های دوره ای، و اندیشمندی و مهارت معماران در الحاق و اجرای بخش هایی سازگار با بنا است . به عنوان مثال هم راستا نبودن مرکز دو گنبد را می توان به علت تفاوت زمانی اجرای آنها دانست. همان طور که قبلا ذکر شد، گنبد بزرگ مربوط به قرن 9ه.ق است در حالی که گنبد کوچک در اواخر قرن 11 ه.ق احداث شده است که متعاقب آن دهلیزی در سمت راست این گنبد ساخته می شود.
زیباسازی و نگرش ساختاری به حل قناسی و کج راهی ها
از مواردی که در بسیاری از بناهای معماری ایران دیده می‌شود قناسی و کجراهی در یک یا چند جبهه بناست. در این‌گونه موارد معمار با مهارت تمام قناسی زمین را در آن جبهه ها گم می کند. چنین می نماید که در ذهن معمار نقشه یک بنای کامل در محدوده ای متناسب به عنوان جوهر اولیه یک بنا نقش بسته بود و او با توجه به امکانات محلی قسمتی از آن صورت تکامل یافته را به کار برده است. (صارمی و رادمرد: 1376)
نکته قابل توجه در این بنا آن است که پلان گنبدخانه بزرگ متقارن نبوده و از حیث هندسه، دارای قناسی هایی در است.بدین صورت تورفتگی های ضلع شمالی و جنوبی آن یکسان نیست. این ویژگی در اضلاع، شرقی و غربی نیز مشهود است به طوری که اختلاف میزان تورفتگی در این اضلاع فاحش و غیر قابل چشم پوشی است. در اینجا معمار چیره دست این قناسی های، به نوعی فرصت مبدل کرده و با تنوع در گوشه سازی ها و مهارت در طاق زنی ها آن را به گونه ای پیچیده در بنا حل کرده، به گونه ای مبهم سعی در پوشاندن این قناسی ها داشته است (شکل 18).
ب)مقطع عرضی گنبدخانه بزرگ.
(ماخذ: نگارنده)
بینش کل نگر در ترکیب سازه و معماری
از تمهیدات به کار رفته در گنبدخانه بنای درب امام، همچنین می توان به بینش معمار نسبت به مسائل فنی و اجرایی ساختمان پی برد. در واقع، معمار سنتی با نگرشی کل نگر سازه را به مثابه معماری و معماری آمیخته با سازه می انگاشته؛ به طوری که از شیوه کاربست یا کاربندی که خود در پوشش فضایی مذکور جنبه ساختمانی و اجرایی در پوشش فضای مذکور دارد، در تزیین و آراستگی و فضاسازی بنا بهره برده است.
نتیجه گیری
در این مقاله ابتدا ویژگی های معماری و مبنای سازه ای بقعه درب امام اصفهان به صورت جداگانه مورد بررسی قرار گرفته است. جزئیات و مختصات این بنا اعم از تاریخچه و موقعیت و اعتبار و مشخصات کالبدی آن شرح داده شد به و چگونگی توزیع نیروها و ترفندهای سازه ای در جزء جزء بنا مورد تحلیل و برسی شد. سپس با نگاهی ترکیبی به اصول معمارای و ویژگی ها سازهای، همه جنبه های زیبایی شناسی آن، بر اساس قواعد فنی و ساختمانی، ترکیب فضایی مجموعه درب امام حکایت می کند از نوعی بی نظمی در عین نظم و قاعده مندی است. چنان که تصور عینیت یافتن بنایی با محدودیت های ساختمانی و مصالح (فشاری)، به دوره ها و اعصار گذشته بدین ترتیب سلب می گردد. اما چنان که مشهود است بنا، نه به ناگزیری بلکه با نگرشی خلاقانه و مبتکرانه بر دیدگاهی جامع نگر مبتنی است؛ نگرشی که حاکی از تعریف هنر به صورت تبدیل تهدید به فرصت و فرصت به امکان است و از جهان بینی اسلامی او منتج می شود (اولیاء: 1387). به عبارت دیگر معمار بنای درب امام جنبه های سازه ای و فنی بنا را در راه نیل به فضایی زیبا و باکیفیت به خدمت. قناسی ها و ناموزونی-ها در آرایش جرزها تهدیدی بوده که نهایتا به فرصتی برای بروز و ظهور جنبه های زیبایی شناسانه طراحی فضا بدل گردیده است و در نیل به این هدف نه مسائل فنی و نیارشی را نادیده گرفته شده و نه کیفیت های فضایی قربانی فنون و روش های ساخت شده است. بلکه با درآمیختن هر دو توانسته فضایی بیافریند که از چشم بیننده کج راهی ها و ناموزونی ها، به دور بماند و فضا در نظر او به صورت یکدست و با نظمی سنجیده جلوه گر شود.
تقدیر و تشکر
در این جا لازم است از دقت و عنایت سید امیر مهرداد حجازی در تایید بخش تحلیل های سازه ای تشکر ویژه به عمل آورده شود.
پی‌نوشت‌ها:
1. پژوهشگر، معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد خوراسگان (اصفهان)، گروه معماری، اصفهان، ایران.
2. نویسنده مسئول: E-mail: maryammassahi@yahoo.com
3. استادیارگروه معماری، دانشکده معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد خوراسگان (اصفهان)، گروه معماری، اصفهان، ایران.
منابع و مآخذ
«پایگاه اطلاعات نقش جهان»، مرکز اسناد ومدارک میراث فرهنگی، قابل دسترس در: http://docs.ichodoc.ir/ (15/ 3/ 1391).
اولیاء، محمدرضا .(1387). درس گفتارهای مرمت، دانشکده هنر و معماری دانشگاه سراسری یزد.
پیرنیا، محمد کریم .(1370). «گنبد در معماری ایران» اثر، شماره 20، صص 133-20.
پیرنیا، محمد کریم .(1384). سبک شناسی معماری ایران، تدوین غلامحسین معماریان، تهران: سروش دانش، چ 4.
خردمند، هدی. (1375). «پژوهشی در زمینه مجموعه تاریخی درب امام» فرهنگ اصفهان، شماره 2، صص 91-79.
ریاحی، محمد حسین، «سعیدبن جبیربن هشام اسدی»، اطلس فرهنگی استان اصفهان، قابل دسترس در: http://www.atlas-ef.com/atlas/CulturalAtlas/figuresdetails/?o_id=12#_ftnref24 (16/5 /1392).
صارمی، علی‌اکبر و تقی رادمهر. (1376). ارزش‌های پایدار در معماری ایران، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، چ 1.
گدار، آندره (1385) آثار ایران، ترجمه ابالحسن سروقد مقدم، مشهد: نشر پژوهش های اسلامی، چ 4، ج 2.
هنرفر، لطف الله (1350) گنجینه آثار اصفهان، تهران: چاپخانه زیبا، چ 2.
درصورت مشاهده نشدن عکس ها میتونیدفایل زیر رو دانلود کنید.
آخرین ویرایش:
