شیوه های تبلیغی امیرالمومنین علیه السلام
حضرت علی علیه السلام در روز جمعه سیزدهم ماه رجب و سی سال پس از عام الفیل از بانویی به نام فاطمه بنت اسد در كعبه زاده شد . پدر او ابوطالب ، بزرگ مكه و رئیس بنی هاشم بود.
اما ازآغاز زندگی از لطف و مهربانی پیامبراكرم( ص) بهره مند شد. طهارت نفسانی امام و پرورش او در دامان رسول خدا سبب شد تا از دوران كودكی با دیده نافذ و گوش شنوای خود چیزهایی را ببیند وصداهایی را بشنود كه برای مردم عادی غیر ممكن بود.(1) آن حضرت بعد از بعثت رسول اكرم(ص) ده ساله بود كه ایمان آورد و افتخار سبقت در پذیرش اسلام را به خود اختصاص داد.
پس از بعثت پیامبراكرم(ص) 23 سال در كنار پیامبر بود و با تمام وجود به دفاع از آرمان و اهداف عالی پیامبر پرداخت و در سخت ترین لحظات با ایثار و از خود گذشتگی به یاری پیامبر شتافت كه از این طریق به افتخاراتی نایل آمد و حوادثی مانند:
1- ماجرای یوم الانذار
2- داستان لیلة المبیت
3- ماموریت ابلاغ آیات برائت
4- فتح قلعه های خیبر
5- واقعه غدیر
6- همسری تنها دخت پیامبر و... را به خود اختصاص داد.
پس از رحلت پیامبراكرم ( ص ) صداقت، پاكی و امتیازهایی همانند سبقت در پذیرش اسلام و وصی و وزیر و برادر پیامبر بودن، حدیث منزلت و ثقلین و غدیر و ... به فراموشی سپرده شد و نیرنگ و فریب، كتمان حقایق، حریف و زور، چهره گشود و آل رسول مجبور به سكوت و كناره گیری شدند.
عوامل كناره گیری امیرالمومنین (ع) از حكومت
1- ضرورت حفظ اسلام ، عزت مسلمین و وحدت امت اسلام، برای مقابله با دشمنان داخلی و خارجی.
2- جلوگیری از ایجاد زمینه انحراف و ارتداد افراد زیادی كه تازه مسلمان بودند.
3- حاكمیت جو تحریف، زور ، اختناق و فشار.
4- بی نتیجه ماندن رهنمودهای آن حضرت برای دعوت مردم به سوی حق.
5- برخوردار نبودن از امكانات و قدرت كافی برای باز پس گیری خلافت.
6- خو گرفتن بسیاری از مردم با وضعیت موجود و بیعت بزرگان قبایل با خلیفه اول.
شیوه های تبلیغی امام
1- حكمت
به كارگیری حكمت درامر هدایت و تبلیغ، یكی از شیوه های ارزشمندی است كه امام علی علیه السلام در كنار موعظه و مجادله بر اساس فرموده قرآن كریم:" ادع الی سبیل ربك بالحكمه و الموعظة الحسنه و جادلهم بالتی هی احسن."( نحل /125) مورد توجه قرار داده است.
حكمت در لغت به معنای منع است.(2) در میان مفسران درباره حقیقت حكمت دو دیدگاه اصولی وجود دارد: مشهور مفسران بر این عقیده اند كه حكمت به معنای حجت، برهان، استدلال و سخن استوار است و ناظر به محتوا است.(3)
برخی دیگر همانند سید قطب، حكمت را به معنای شیوه تبلیغ می دانند و بر این باورند كه مبلغ باید در راه تبلیغ ، راه حكمت را پیماید و هر چیزی را بر جای خود گذارد و با مقتضای حال عمل كند.(4)
آنچه به نظر می رسد، بین این دو دیدگاه منافاتی وجود ندارد و جمع بین آن دو ممكن است، بدین ترتیب می بینیم كه آن امام همام در شیوه تبلیغی خود این روش حكیمانه را به كار برده است. زیرا كه در بسیاری از بحثهای نهج البلاغه، درباره اثبات توحید به براهین فلسفی استدلال می كند.
2- موعظه
عمده ترین شیوه تبلیغی امام، شیوه موعظه ای است.
وعظ در لغت به معنای بازداشتن و منع كردنی است كه مقرون به بیم از عواقب كار باشد.(5)
و در مجمع البحرین آمده است:" موعظه عبارت است از سفارش به تقوا و ترغیب به طاعتها و پرهیز از گناهان و بر حذر داشتن از اینكه كسی فریب دنیا را خورده و دل به زر و زیور آن نبندد. (6)
با بررسی نهج البلاغه در می یابیم كه حضرت از این راه استفاده می نمودند. خطابه های امام در موقعی ایراد شده است كه باید احساسات برافروخته شود و طوفانی ایجاد كند و بنیاد ظلمی بركنده شود . همچنان كه در صفین در آغاز برخورد با معاویه چنین كرد.(7)
از آنجا كه علی علیه السلام مرد سخن بود و سخنانش حد وسط كلام مخلوق و خالق بود(8) ، با بیان شگفت خود بارها با مردم سخن گفت و اندكی از این سخنان در نهج البلاغه جمع آوری شده است و انواع خطبه های سیاسی، حماسی، اقتصادی، موعظه ای، اخلاقی و ... در آن یافت می شود كه معروف ترین آنها عبارتنداز :
1- خطبه شقشقیه كه در آن به تحلیل سیاسی حوادث ناگوار پس از رحلت رسول خدا(ص) می پردازد و از غصب خلافت و دوره های گوناگون آن سخن می گوید.
2- خطبه قاصعه كه در آن به دستورات اخلاقی ، اهمیت واجبات الهی و پرداخت حقوق مالی و عبرت گرفتن از دنیا می پردازد.
3- خطبه همام- متقین- كه در آن اوصاف پارسایان را بر می شمارد.
شیوه موعظه ای امام كه عمده ترین شیوه تبلیغی آن حضرت است ، بیشتر در زمانی كه حكومت را در دست داشت، استفاده می شد.
3- مجادله
یكی دیگر از شیوه های تبلیغی امام مجادله است. مجادله در لغت به معنای پیچاندن طناب است و سپس به پیچاندن طرف مقابل و گفتگو برای غلبه به كار رفته است.(9)
مجادله بر سه قسم است: مجادله احسن، مجادله حسن، مجادله غیر حسن(بد).(10)
از آنجا كه شیوه تبلیغی آن حضرت واقع نگری و حقیقت گرایی است ، از مجادله به غیر حسن پرهیز نموده و در موارد فراوانی روش مجادله به احسن و یا مجادله حسن را به كار برده است وطبرسی در كتاب الاحتجاج خویش نمونه های زیادی از این گونه موارد را بیان كرده است.
4- حقیقت گرایی و واقع نگری
سیاست اسلام و قرآن در تبلیغ بر اساس حقیقت گرایی و واقع نگری استوار است و تبلیغی را كه بر اساس دروغ، ریا، سازش كاری، نیرنگ، به كارگیری ترفندها و سوژه های گمراه كننده باشد ، منع نموده است. اتخاذ چنین سیاستی، سرلوحه كارعلی علیه السلام وسایر رهبران الهی بوده است. آنها به جز حق، تكلم نمی كردند و با حسن عمل، اخلاق و رفتار به هدایت دیگران می پرداختند و اسوه حسنه در تبلیغ و دعوت بودند.
امیرالمومنین علیه السلام می فرماید: به خدا قسم، معاویه از من زیرك تر نیست، لكن او با نیرنگ و گناه و بی پروایی عمل می كند واگرنبود نفرت از حیله و نیرنگ، من زیرك ترین مردم بودم ، ولی هر مكر و نیرنگی گناه است و هر گناه كفر است و برای هر نیرنگ باز، پرچمی است كه در روز قیامت بدان معرفی می گردد.(11)
5- مخاطب شناسی
مخاطب شناسی یكی از اركان اساسی تبلیغ است، زیرا اگر مخاطبی نباشد كه پیام را دریافت كند، تبلیغ و پیام رسانی معنی نخواهد داشت.(12)
هر مبلغی باید بداند مخاطب كیست؟ فرد است یا گروه؟ گروه های سنی ، جنسی و اعتقادی مخاطبین چه كسانی هستند، شرایط اجتماعی و افكار عمومی محیط مخاطبین چگونه است و...(13)
در سیره تبلیغی امیرالمومنین (ع) موارد فراوانی دیده می شود كه اصل مخاطب شناسی و مقتضای حال مخاطبین را رعایت كرده است.
بهترین نمونه آن، برخوردهای گوناگونی است كه امام با مردم داشت. در بسیاری از موارد می بینم كه با مردم برخورد پر محبت و صمیمی داشت و مومنان را از تندخویی برحذر می داشت . گاهی هم با دوستان گنهكار از هر گونه ترحم و احساسات عاطفی خودداری كرده است و با آنان برخورد بسیار شدید داشته است. گاهی نیز با دشمنان لجوج برخورد خشن داشت. به عنوان نمونه، مغیرة بن شعبه می گوید: به امیرالمومنین توصیه كردم كه كارگزاران عثمان را در جای خویش تثبیت كند تا امور استحكام یابد. حضرت فرمود: ساعتی امثال آنان را بر مردم امیر نمی كنم. مغیره گفت: ابتدا تثبیت كن و چون از مردم بیعت گرفتید ، عزلشان كن. حضرت فرمود: در كار، نیرنگ نمی كنم.
سپس مغیره می گوید: لااقل معاویه را تثبیت كن. امام فرمود: دو روز هم او را بر مردم امیر نمی كنم.(14)
6- كاربرد اصول روانشناسی
یكی از موثرترین ابزارهای تبلیغ و عوامل موفقیت آن در جذب مخاطب، روانشناسی تبلیغ است. گرچه اصول روانشناسی در تبلیغ به صورت كلاسیك از ابتكار علوم معاصر است ، ولی سیره رهبران الهی وائمه اطهار علیهم السلام نشان می دهد كه آنان همواره در شیوه تبلیغی خود به اصول روانشناسی فردی و اجتماعی توجه كامل داشته اند و در سیره تبلیغی امیرالمومنین (ع) موارد فراوانی دیده می شود كه این اصول را از جمله: تحریك عواطف و احساسات، تنبیه و تشویق، تكرار، تحقیر دشمنان و تكریم دوستان و... به كار برده است.
بهترین نمونه آن، زمانی است كه لشكرش با لشكر معاویه در صفین به یكدیگر می رسند و لشكر معاویه پیشدستی می كنند، شریعه( محل ورود آب) را گرفته و آنان را از برداشتن آب مانع گشتند و امام می خواست كه این مشكل را از طریق مذاكره تمام كند و معاویه این عمل را برای خود موفقیتی به حساب می آورد و از هر گونه مذاكره خودداری می كرد. در اینجا بود كه در برابر لشكرش قرار گرفته و چنین خطابه ای ایراد نمود:
" همانا دشمن گرسنه جنگ است و از شما نبرد می طلبد، اكنون دو راه در پی دارید یا تن به ذلت و پستی و عقب ماندگی دادن و یا تیغ ها را با خون خود سیراب كردن و سپس سیراب شدن. مرگ این است كه زنده باشید، اما مقهور و مغلوب. زندگی آن است كه بمیرید، اما غالب و پیروز. همانا معاویه گروهی ناچیز از گمراهان را به دنبال خود كشانده و حقیقت را بر آنها پنهان داشته است تا آنجا كه گلوی خویش را هدف تیرهای شما كه مرگ را همراه دارد قرار داده اند. "(15)
با بیان این چند جمله حماسی احساسات آنان را تحریك و تهییج می كند، خون ها را به جوش و غیرت ها را به خروش می آورد. لشكر خود به خود حركت می كند و یاران معاویه را به عقب می رانند و شریعه را دراختیار می گیرند.
7- تبلیغ عملی
یكی دیگر از شیوه های تبلیغی امام علی علیه السلام تبلیغ با عمل می باشد . موارد اثرگذاری اخلاق و رفتار آن امام همام بر مخالفان و جذب آنان بسیار بوده است و داستان های فراوانی دارد از جمله: امام صادق علیه السلام از پدرانشان نقل می كند كه مردی ذمی( اهل كتاب) با امیرالمومنین همسفر شد.
ذمی گفت: قصد كجا دارید؟
امام فرمود: قصد كوفه دارم.
همین كه به دو راهی رسیدند و مرد ذمی از علی علیه السلام جدا شد، امام او را همراهی نمود.
ذمی گفت: مگر شما عازم كوفه نبودید؟
فرمود: چرا.
ذمی گفت: پس چرا راه خود را ترك كردید؟
فرمود: توجه دارم.
ذمی گفت: پس چرا به راه خود نرفتید و مرا همراهی كردید؟
فرمود: اتمام حق مصاحبت این است كه انسان رفیق خود را هنگامی كه از او جدا می شود همراهی كند و پیامبر ما چنین توصیه فرمود.
ذمی گفت: چنین دستور داده؟
فرمود: آری.
ذمی گفت: معلوم می شود كسانی كه او را پیروی كرده اند به دلیل رفتار خجسته او بوده است. از این رو من به حقانیت دین تو شهادت می دهم.
ذمی، علی علیه السلام را همراهی كرد و چون وی را شناخت، اسلام را اختیار نمود.(16)
8- معرفی الگوها
8- یكی از شیوه های مهم تبلیغ، معرفی الگوها است كه در این شیوه مبلغ می تواند واقعیت را عینیت بخشد.
در شیوه تبلیغی امام در این زمینه كافی است به خطبه 159 از خطب آن حضرت در نهج البلاغه مراجعه شود كه در این خطبه رسول خدا(ص)، حضرت موسی، عیسی و داود علیهم السلام رابه عنوان الگو معرفی می كند و فرازهایی از فضایل اخلاقی آنان را بیان می نماید:
" پیروی كردن از رفتار رسول خدا(ص) برای تو كافی است و بر مذمت دنیا و معیوب بودن و بسیاری رسوایی ها و بدی ها ، آن، تو را وكیل و راهنما باشد، زیرا اطراف آن ( وابستگی ودوستداری) از آن حضرت گرفته شده و جوانب آن( دلبستگی به همه چیز آن) برای غیر آن بزرگوار آماده گشته و از نوشیدن شیرش منع شده اند، از موسی (ع) كه خدا با او سخن گفته پیروی كن، آنگاه كه می گفت: " پروردگار من به آنچه از خیر و نیكویی برایم بفرستی نیازمندم." به خدا سوگند موسی از خدا نخواسته بود مگر نانی را كه بخورد. و اگر بخواهی بار سوم پیروی كنی از داود كه دارای مزامیر و زبور بود و خواننده اهل بهشت می باشد كه با دست خود از لیف خرما زنبیل ها می بافت...
و اگر خواهی پیروی از عیسی بن مریم را، بگو كه ( هنگام خوابیدن) سنگ را زیر سر گذاشته بالش قرار می داد و جامه زبر می پوشید و طعام خشن می خورد.(17)
9- روش بی اعتنایی
از روش های تبلغی كه دربرخی از موارد باید به كار گرفته شود، بی اعتنایی به لجوجان و جاهلان است. مبلغ، گاه با كسانی برخورد می كند كه نیكی، تواضع، و مهربانی او را لجوج تر می كند و بر گستاخی اش می افزاید. در شیوه تبلیغی امیرالمومنین ( ع ) در موارد بسیاری دیده می شود كه چنین برخوردی با افرادی جاهل و لجوج داشته است.
پی نوشتها:
1- نهج البلاغه، فیض الاسلام، خطبه قاصعه.
2- طبرسی، مجمع البیان، ج 6 و 5، ذیل آیه 125 سوره نحل.
3- طباطبایی، محمد حسین ، المیزان، ج 12، ص 37.
4- سید قطب، تفسیر فی ظلال القرآن، ج 5، ص 292.
5- راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ص 564.
6- طریحی، مجمع البحرین، ج 6، ص 292.
7- مطهری، مرتضی ، سیری در نهج البلاغه، ص 127.
8- همان، ص 18.
9- راغب اصفهانی ، مفردات، ص 87.
10- المیزان، ج 12،ذیل آیه 125/ نحل.
11- نهج البلاغه، فیض الاسلام، خطبه 191.
12- رهبر، محمد تقی، پژوهش در تبلیغ، ص 168.
13- مجلسی، بحار الانوار، ج 40، صص 301-300.
14- عبدالفتاح، عبدالمقصود، امام علی(ع) ، ج 2، ص 377.
15- نهج البلاغه، فیض الاسلام، خطبه 51.
16- حیات صحابه، ج1، ص 228.
17- نهج البلاغه، فیض الاسلام، خطبه 159.
