ديدگاههاى امام علىعليه السلام در باب فلسفه تاريخ، تفسير روشنى از مفاهيم قرآنى است. در سخنان آن امام، فلسفه تاريخ، با رويكردى كاملاً آگاهانه و هدفمند مورد توجه واقع شده است. آغاز و انجام تاريخ مهمترين بخش اين تأملات است. ايشان، كلّ تاريخ را در سه بخش؛ يعنى آفرينش و برگزيدن آدم (آغاز تاريخ)، بعثت پيامبران (مرحله دوم تاريخ) و ظهور منجى مصلح (انجام تاريخ) توصيف مىكنند. بر اساس سخنان آن حضرت، عوامل مهم شكلگيرى تاريخ بشرى عبارتند از: 1) حاكميت مشيت الهى 2) آزادى عمل و قدرت انتخاب انسان.
واژههاى كليدى: سنت خداوندى، دنيا و آخرت، خليفة اللَّه، بعثت، اهل بيت.
مقدمه
آغاز و انجام تاريخ، از ديرباز تاكنون، از موضوعات مهم انديشه بشرى بوده است. ردپاى اين انديشه را تا اعماق تاريخ، آن جا كه جز افسانههاى تاريك و روشن اقوام، چيزى باقى نمىماند، مىتوان دنبال كرد. امّا رويكرد معرفت شناسانه در اين باب، در دو بخش مشخص رقم خورده است:
1. نگرش بشرى
2. نگرش الهى
ديدگاه نخست، تكاپوى بشرى است كه قدمتى به اندازه تمدن بشرى دارد و طيف وسيعى از انديشوران اعم از چينيان، هنديان، مصريان، بابليان، ايرانيان، يونانيان و ساير اقوام باستان تا متفكران امروزى غرب و شرق را شامل مىشود. ميراث معرفتى اين انديشمندان، ناظر بر وجوه مختلفى است كه از مادىترين تا مذهبىترين عقيدهها را در برمىگيرد و اصلىترين ويژگى آن، تنوع و تكثر آراست.
ديدگاه دوم، نگرشى فوق بشرى است كه قدمت بيشترى دارد. پيامبران، مبلّغان بزرگ اين عرصهاند كه در محورىترين بخش رسالت خود (بعد از ابلاغ پيام توحيد) درباره آغاز و انجام تاريخ بشر، به تفصيل سخن گفتهاند، اين طيف سلسله طولانى از متفكران مذهبى (جانشينان فكرى و معنوى پيامبران) را نيز در برمىگيرد كه تا امروز تداوم يافته است. بر خلاف ديدگاه نخست، اين نگرش، از وحدت نظرى بنيانى پيروى مىكند كه علىرغم گذشت هزاران سال، همچنان مستحكم باقى مانده و ديدگاههاى مختلف آن نيز، به وحدت پايهاى آن لطمهاى نزده است. نگرش اخير، به ويژه در ميان انديشوران مسلمان (از گذشته تاكنون)، اهميت بسيارى داشته و آنان از جنبههاى مختلف بدان توجه كردهاند. از اين رو معرفت تاريخى مسلمانان، در بديهىترين و غالبترين شكل، همان معرفت مذهبى است و وامگيرى آراء غير اسلامى، با هدف ارائه تعبيرى ديگر از همان معرفت مذهبى بوده و در صورت ناسازگارى با عقايد مذهبى، پذيرش چندانى در ميان قاطبه مسلمانان نداشته است.
در ميان تأملات معرفتى مسلمانان، ديدگاههاى امام علىعليه السلام جايگاه ويژهاى دارد. در سخنان آن حضرت، فلسفه تاريخ، با رويكردى كاملاً آگاهانه وهدفمند و به شيوهاى تعليلى و تحليلى مورد مداقه قرار گرفته است. آغاز و انجام تاريخ، مهمترين بخش اين تأملات است كه فلسفه تاريخ را آن گونه كه علىعليه السلام مىانديشيد، نشان مىدهد.