اسطرلابهاي به جا مانده
از اسطرلابهاي قديم يونان نمونه‌اي به جا نمانده است؛ اما مسلمانان پس از آشنايى با اين ابزار هزاران اسطرلاب ساختند كه از آن ميان شايد در حدود 800 نمونه باقى مانده باشد. شمار اندكى از اين رقم مربوط به دوران شكوفايى دانش نجوم در جهان اسلام، و بقيه مربوط به سده‌هاي بعد، يعنى دورانى است كه هيچ‌گونه نوآوري قابل ذكري در كار نبوده است. در حقيقت، چنانكه گفته شد، جهان اسلام طى همان دوران به چنان اوجى در اين فن دست يافته بود كه تا قرنها پس از آن، براي دانشمندان هيچ ملتى دست يافتنى نبود (هارتنر، 2535 ؛ كينگ، «مجموعه‌ها»، .(106 در مجموع، اسطرلابهايى كه در ايران، يا به دست صنعتگران ايرانى ساخته شده، در دقت هندسى و زيبايى بسيار برتر از اسطرلابهاي ساخت ديگر اقوام تشخيص داده شده‌اند. دقت و صحت اسطرلابهاي ساخت ايرانيان، بيشتر از آن‌روست كه اين اسطرلابها به دست خود اخترشناسان ايرانى و يا زير نظر ايشان ساخته مى‌شده‌اند (نك: هارتنر، همانجا).
برپاية يكى از گزارشها از مجموع 165 اسطرلاب كهن مربوط به مشرق زمين كه با دقت موردبررسى قرار گرفته‌اند، 65 نمونه ساخت ايرانيان، 27 نمونه ساخت مسلمانان هندوستان، 8 نمونه ساخت هندوان، 21 نمونه ساخت عربها (يعنى مصريان، سوريان و عراقيان)، و 42 نمونه ساخت صنعتگران اسپانيا و مسلمانان شمال افريقا، و دو نمونه ساخت يهوديان است. به طوري كه ملاحظه مى‌شود در اين فهرست ايرانيان در رأس قرار دارند (همانجا).
بيشتر آنچه از اسطرلابهاي كهن باقى مانده است، در موزه‌هاي بزرگ اروپا به ويژه در انگلستان، اسپانيا، ايتاليا نگهداري مى‌شود (فرنسيس، 9-10؛ هارتنر، 2535 ,2532 ؛ كينگ، همانجا).
مورلى1 بر آن است كه كهن‌ترين اسطرلاب موجود ساخت احمد بن خلف مروزي است و در 293ق/906م براي مقتدر، خليفة عباسى ساخته شده است، اما درِكِر2 تاريخ ساخت آنرا 339ق/950م مى‌داند و آ. داسكيو3 بر آن است كه اين اسطرلاب در سدة 12 يا 13م از روي يك نمونة قديمى ساخته شده است (هارتنر، .(2532
احتمالاً كهن‌ترين اسطرلابى كه تاكنون باقى مانده، در 374ق/984م به دست دو برادر اصفهانى به نامهاي احمد و محمد بن ابراهيم در اصفهان ساخته شده است. اين اسطرلاب كه به رغم كهنگى، مهارت سازندگانش را به خوبى نشان مى‌دهد، در موزة اشمولين ا¸كسفرد نگهداري مى‌شود (همانجا).
اينك از چند اسطرلاب ديگر نيز كه جالب توجه شمرده شده‌اند، ياد مى‌شود:
1. اسطرلاب محمد بن ابى‌القاسم بن بركان، ساخته شده در 496ق/ 1103م. اين اسطرلاب در موزة تاريخ علم در فلورانس نگهداري مى‌شود (نك: همو، .(2535
2. اسطرلاب حامد بن محمود اصفهانى، ساخته شده در 547ق/ 1152م. اين نمونه نيز در موزة تاريخ علم در فلورانس نگهداري مى‌شود (همانجا).
3. يك اسطرلاب قديمى كه تاريخ ساخت آن معلوم نيست، ساخته شده در اندلس كه در نورمبرگ نگهداري مى‌شود (كينگ، همان، .(108
4. اسطرلاب محمد بن سهلى، كه در 483ق/1090م در والنسيا ساخته‌شده،و اكنون در مؤسسةاسميتسون‌واشينگتن نگهداري‌مى‌شود (گلدشتاين، .(19
5. اسطرلاب احمد بن كمال، كه ظاهراً كهن‌ترين اسطرلابى است كه در دارالا¸ثار العربية بغداد نگهداري مى‌شود. تاريخ ساخت آن معلوم نيست، ولى از نوشته‌هاي آن كه به خط كوفى است، چنين مى‌نمايد كه در سدة 4ق ساخته شده است (فرنسيس، 12
تأليفات در زمينة اسطرلاب
آگاهى از آثاري كه پيش از اسلام دربارة اسطرلاب نوشته شده، بسيار اندك است. بطلميوس در كتاب پنجم مجسطى (ص بخش كوتاهى با عنوان «دربارة ساختمان اسطرلاب» آورده است كه چنانكه گفتيم، در حقيقت به ذات‌الحلق مربوط مى‌شود ( پاولى، ؛ II(2)/1798 تومر، 323 )؛ اما در منابع اسلامى كتابى مستقل دربارة اسطرلاب نيز به وي نسبت داده شده كه موردتوجه مؤلفان كتابهاي تاريخ علم قرار گرفته است. يعقوبى (ص 112-113) از اثري در اين زمينه نام مى‌برد كه احتمالاً در سدة 2ق/8م به عربى ترجمه شده است. اين نسخه بر جا نمانده است، اما ترجمه‌هاي لاتين و عبري كتابى دربارة اسطرلاب در دست است كه بطلميوس مؤلف آن شمرده مى‌شود (اشتاين‌اشنايدر، 216 ؛ نيز نك: V/173, GAS, .(183-184
در منابع كهن عربى اثري نيز با عنوان رسالة فى العمل بالاسطرلاب به تئون اسكندرانى كه از شارحان آثار بطلميوس به شمار مى‌رود، نسبت داده شده است (ابن نديم، 328؛ قفطى، 108؛ تومر، همانجا؛ نيز نك: V/180-183 .(GAS,
از يوحناي نحوي رسالة ارزشمندي دربارة شيوة ساختن و كاربرد اسطرلاب به‌زبان يونانى‌برجا مانده ؛هارتنر، I/421-422Šö—¤‘¨)–¨ 2532 ؛ تومر، همانجا).
در منابع عربى همچنين از ابيون بطريق كه شايد اندكى پيش از اسلام مى‌زيسته، به‌عنوان مؤلف رساله‌اي در اسطرلاب به‌زبان يونانى،و نيز نخستين‌كسى‌كه‌اسطرلاب‌مسطح‌ساخته‌است،ياد مى‌شود.گفته‌مى‌شود كه رسالة وي شامل 157 باب بوده، و ثابت بن قره آنرا به عربى درآورده است. شايان ذكر است كه در رسالة المقياس المرجح فى العمل بالاسطرلاب كه اشتباهاً به بيرونى نسبت داده شده است، گفته مى‌شود كه ثابت بن قره در رساله‌اي با عنوان العمل بالاسطرلاب، ابرخس را مبتكر اسطرلاب كروي و نيز اسطرلاب مسطح شمرده، و در عين حال به تسطيح اسطرلاب توسط لاب اشاره كرده است. اين سخن از آن‌رو شگفت مى‌نمايد كه يگانه رسالة منسوب به ثابت بن قره با عنوان ياد شده، همان ترجمة رسالة ابيون بطريق است و داستان لاب، ويژة رسائل عربى است. همچنين قابل تصور نيست كه دانشمندي مانند ثابت ابن قره آن را باور كرده باشد (ابن نديم، 330، 342؛ بيرونى، قطعه‌اي از مقدمه...،67؛ نيز نك: كينگ، «ريشه»، 52 ,51 ؛ قفطى، 97؛ .(GAS,VI/163 رساله‌اي نيز به زبان سريانى در وصف اسطرلاب از سِوِروس سبوخت1، اسقف قنسرين (سدة 1ق/7م) در دست است (هارتنر، تومر، همانجاها؛ سارتن، .(I/493
از مجموعة شواهد چنين برمى‌آيد كه پيش از آشنايى مسلمانان با اسطرلاب، شمار اخترشناسانى كه به پژوهش و تأليف دربارة اين ابزار اهتمام مى‌ورزيده‌اند، چندان زياد نبوده، و در نتيجه رسائل چندانى هم در اين زمينه نوشته نشده است، در حالى كه طى دوران شكوفايى دانش نجوم در سرزمينهاي اسلامى، صدها رساله دربارة اسطرلاب تأليف شد. شمار آنچه از اين رساله‌ها به جا مانده، از 200 متجاوز است كه بيشتر آنها نيز مورد بررسى قرار نگرفته‌اند (فرنسيس، 9-10؛ عواد، 155؛ كينگ، «مجموعه‌ها»، .(166
كهن‌ترين رساله‌اي كه در جهان اسلام دربارة اسطرلاب نوشته شده، الجامع فى الاسطرلاب علماً و عملاً نام دارد و به جابر بن حيان منسوب است. ابن مشاط سرقسطى (سدة 5ق/11م) اين رساله را كه گويا شامل هزار مسأله بوده، در قاهره ديده، و آنرا بى‌همانند يافته است (صاعد، 61؛ قفطى، 160-161؛ زوتر، 3 ؛ VI/134 .(GAS, جملاتى از اين‌رساله در غايةالحكيم منسوب به‌مجريطى‌نقل شده‌است(همانجا). اينك از مهم‌ترين آثاري كه در اين زمينه نوشته شده است، ياد مى‌شود:
1. العمل بالاسطرلاب، يا صنعة الاسطرلاب و العمل به، از ماشاءالله يهودي. چنانكه پيش‌تر اشاره شد، اصل عربى آن از ميان رفته، اما ترجمة لاتين آن باقى مانده است. اين ترجمه در سده‌هاي ميانه در اروپا بسيار متداول و موردتوجه بوده است. در حدود 200 نسخة خطى از اين ترجمه در دست است و از 1503 تا 1583م چندين‌بار به چاپ رسيده است؛ اما به رغم اهميت و شهرت بسياري كه داشته، بررسى قابل توجهى دربارة آن صورت نگرفته است (ابن نديم، 333؛ زوتر، 6 -5 ؛ كونيچ، ؛ X/42 كينگ، «ريشه»، .(47-48
2. العمل بالاسطرلاب المسطح، از ابراهيم بن حبيب (ابن نديم، 332؛ زوتر، 3 ؛ نالينو، 147- 148).
3. العمل بالاسطرلاب، از محمد بن موسى خوارزمى (ابن نديم، همانجا؛ زوتر، .(10 و يدمان بخشى از اين رساله را كه تصور مى‌شد از ميان رفته باشد، در ميان نسخه‌هاي خطى برلين يافت و به آلمانى ترجمه كرد (شوي، .(II/747
4. العمل بالاسطرلاب، از احمد بن عبدالله مروزي (ابن نديم، 334؛ قفطى، 170؛ زوتر، .(12
5. العمل بالاسطرلاب، از على بن عيسى منجم (ابن نديم، 342؛ زوتر، .(13 اين اثر در 1912م در بيروت به چاپ رسيد. كارل شوي آنرا به آلمانى ترجمه كرد و در 1927م در مجلة ايزيس منتشر ساخت (شوي، .(II/613-628
6. برهان صنعة الاسطرلاب، از محمد بن صباح و ابراهيم بن صباح (ابن نديم، 335؛ قفطى، 59؛ زوتر، .(19
7. رسالة فى عمل الاسطرلاب، از محمد بن موسى بن شاكر (بيرونى، استيعاب، گ 56 الف؛ زوتر، 20 ؛ نيز نك: VI/147 .(GAS,
8. رسالة فى العمل بالاسطرلاب، از حامد بن على واسطى. نسخه‌اي از آن در كتابخانة احمد ثالث موجود است (نك: همان، .(VI/207
9. رسالة فى الاسطرلاب، از ابراهيم بن سنان. اين اثر در 1362ق در حيدرآباد دكن چاپ شده است.
10. العمل بالاسطرلاب، از عبدالرحمان صوفى. اين اثر در 1381ق از روي نسخة خطى كتابخانة ملى پاريس كه ناقص، و تنها شامل 386 باب است، در حيدرآباد دكن چاپ شد. در 1406ق/1986م چاپ تصويري نسخة ديگري از آن، شامل 402 باب در اشتوتگارت انتشار يافت. اين نسخه در همان سال با ويرايش و تحقيق على عمراوي در رباط چاپ شد. عبدالرحمان صوفى يك كتاب مفصل‌تر نيز دربارة اسطرلاب و شيوة كار با آن، شامل 760 ،1باب تأليف كرده است كه از كتاب منسوب به جابر بن حيان در اين زمينه نيز كلان‌تر، و احتمالاً مفصل‌ترين كتابى است كه تا روزگار وي در اين فن تأليف شده است. متأسفانه، بخش بزرگى از اين اثر شامل 960 باب از ميان رفته است، اما تلخيصى از آن به قلم مؤلف شامل 170 باب باقى مانده است. چاپ تصويري آن نيز در 1406ق/1986م در اشتوتگارت انتشار يافت.
11. رسالة فى صنعة الاسطرلاب و العمل بها، از مسلمة بن احمد مجريطى. نسخه‌اي از آن در كتابخانة اسكوريال نگهداري مى‌شود. اين رساله به‌لاتين نيز ترجمه شده است (زوتر، 76 ؛ نيز نك: VI/226- GAS, .(227
12. رسالة فى عمل الاسطرلاب، از ابوسعيد سجزي. نسخه‌اي از آن در كتابخانة ملى شيراز نگهداري مى‌شود (زوتر، 80 ؛ VI/ GAS, .(225-226
13. رسالة فى الاسطرلاب، از كوشيار بن لبان (براي نسخه‌هاي خطى، نك: زوتر، 84 -83 ؛ VI/248 .(GAS,
14 و 15. رسالة دوائر السماوات فى الاسطرلاب و رسالة فى الاسطرلاب، هر دو از ابونصر منصور بن عراق (وي اين دو رساله را براي ابوريحان بيرونى نوشته است).
16. رسالة فى صنعة الاسطرلاب بالطريق الصناعى، از همو.
17. مقالة فى منازعة اعمال الاسطرلاب، از همو. ابونصر طى اين مقاله دربارة اختلاف‌نظر ميان ابوحامد صغانى و اخترشناسان ري در زمينة شيوة كاربرد اسطرلاب داوري كرده است.
4 اثر ياد شده (شم 14-17) در 1366ق/1947م در حيدرآباد دكن به چاپ رسيده است.
18. كتاب فى العمل بالاسطرلاب، از ابن سمح. نسخه‌اي از اين اثر در كتابخانة اسكوريال نگهداري مى‌شود (همان، .(VI/249
19. العمل بالاسطرلاب و ذكر آلاته و اجزائه، از ابن صفار. از اين اثر نسخه‌هاي خطى متعدد، و نيز دو ترجمة لاتين در دست است (صاعد، 70؛ كونيچ، ؛ X/51 سارتن، ؛ I/717 براي نسخه‌هاي خطى، نك: VI/250 .(GAS,
20. اختصار علم الاسطرلاب، از ابن مشاط سرقسطى. اين اثر همراه با ترجمة اسپانيايى و توضيحات در 1884م در غرناطه چاپ شده است (نك: عواد، 156).
21. رسالة فى علم الاسطرلاب، از بيرونى. نسخة عكسى آن در كتابخانة مركز موجود است.
22. استيعاب الوجوه الممكنة فى صنعة الاسطرلاب، از همو، نسخة عكسى اين اثر نيز در كتابخانة مركز موجود است (نيز نك: زوتر، .(97-98
23. الدرر فى سطح الاكر، از همو. اين اثر همراه با ترجمة انگليسى احمد دلال درج 1 مجلة «تاريخ علوم عربى و اسلامى1» چاپ شده است.
24. بيست باب در معرفت اسطرلاب، از نصيرالدين طوسى. اين اثر در 1335ش به كوشش مدرس رضوي چاپ شده است.
25. رساله در ساختن اسطرلاب، از غياث‌الدين جمشيد كاشانى (نك: آستان...، 148).
همچنين در ميان كتابهاي فن نجوم غالباً به شكل گسترده طى فصل يا فصولى به موضوع اسطرلاب و اجزاء آن و چگونگى كار با آن پرداخته شده است. از اين جمله‌اند: المدخل الى علم احكام النجوم از ابونصر قمى، افراد المقال فى امر الظلال از بيرونى، التفهيم لاوائل صناعة التنجيم از همو، روضة المنجمين از شهمردان بن ابى الخير رازي و جامع المبادي´ و الغايات فى علم الميقات از ابوعلى مراكشى. دربارة انواع ويژة اسطرلاب - كه پيش‌تر از آنها ياد شد - نيز رسائلى نوشته شده است كه به مهم‌ترين آنها اشاره مى‌شود:
1. رسالة فى الاسطرلاب المسرطن، از ابوسعيد سجزي.نسخه‌اي از اين اثر در كتابخانة آستان قدس موجود است (همان، 49).
2. الاسطرلاب الزورقى، از همو VI/226) .(GAS,
3. رسالة فى الاسطرلاب السرطانى المجنح، از ابونصر عراق (همان، .(VI/245
4. رسالة فى الاسطرلاب السرطانى المجنح، از محمد بن نصر بن سعيد. نسخه‌اي از اين اثر در كتابخانة اسكوريال نگهداري مى‌شود (عواد، .(177
5. رسالة فى عمل الاسطرلاب المسرطن، از ابونصر احمد بن زرير. نسخه‌اي از اين اثر در ليدن موجود است (زوتر، .(195
منبع: زيبايي هاي آسمان شب
